İtilâf devletleri tarafından düzenlenen Çanakkale deniz harekâtı, Birinci Dünya Savaşı’nın en önemli askerî faaliyetlerinden birini teşkil etmektedir. Osmanlı Devleti’nin Almanya’nın yanında savaşa katılmasıyla zor durumda kalan İngiltere ve Fransa, Rusya ile doğrudan temasa geçip savaş güçlerini artırmak, Osmanlı Devleti’nin Süveyş kanalı ve Hint yolu üzerindeki baskısını kaldırmak, Orta Avrupa’ya sızan Alman-Avusturya ordularını arkadan çevirmek için bu harekâtı gerekli görmüşlerdi. Boğazlara karşı girişilecek bir deniz harekâtı ile İstanbul’un ele geçirilişi Osmanlılar’ın savaş dışı bırakılması fikri bilhassa dönemin Denizcilik bakanı Winston Churchill tarafından savunulmuştuⁱ.

Balkan Savaşı yenilgisinden sonra Ege, Kızıldeniz ve Akdeniz’de başarılı manevralarda bulunan Hamidiye kruvazörü, Birinci Dünya Savaşı’na girişin müsebbibi olarak gösterilen Yavuz zırhlısı, 18 Mart 1915 günü devrin en güçlü donanmasına Çanakkale Boğazı’ndan geçiş izni vermeyen Nusret mayın gemisi, Millî Mücadele yıllarında Karadeniz limanlarından cephane ikmali sağlayan Alemdar tahliye gemisi gibi Sultanhisar torpidobotuⁱⁱ ve Muâvenet-i Milliye muhribiniⁱⁱⁱ de üstlendiği başarılı görevleri dolayısıyla ele almak ve oynadıkları rolleri belirtmek bu yazının konusunu oluşturmaktadır. Zira, bu iki küçük ama muharebelerde çok mühim roller üstlenmiş gemiler, diğerlerinin gölgesi altında kalmış, bunlar üzerinde pek durulmamıştır^iv.

Savaş yıllarında Marmara’ya İtilâf devletlerinin denizaltıları girdiğinden İstanbul’dan Çanakkale’ye deniz yoluyla asker ve cephane gönderilmesi hayli güçleşmişti. Cepheye kara yoluyla taşımacılık hemen hemen imkânsız gibiydi. Yapılabilenler ise hem yetersiz, hem de geç ulaşıyordu. Bu sebeple Boğaz Komutanlığı İstanbul-Gelibolu arasında ulaşımı tehlikeye düşüren denizaltılarla savaşmak için Donanma Komutanlığı’ndan yardım istedi. Donanma Komutanlığı bunun üzerine Peyk-i Şevket kruvazörü ile Gayret-i Vataniyye muhribini ve beş küçük torpidobotu Boğaz Komutanlığı emrine gönderdi^v.

Boğazı denizaltı ile ilk geçme girişiminde Saphire isimli Fransız denizaltı komutanı Yarbay Fournier bulundu. Saphire, Köse Burnu kalesinin açığında su üstüne çıktığında Nusret mayın gemisi ile İsa Reis gambotu tarafından vuruldu. Kendini denize atabilen 14 erin dışında kimse kurtulamadı. Bu olaydan iki ay sonra İngilizler’in ilk boğazı geçme girişimi 17 Mart 1915 günü Kıdemli Yüzbaşı T. Brody komutasındaki E-15 denizaltısı ile yapıldı. Bu denizaltı boğazı geçmek için daldı, uzun süre dipte gittikten sonra Dardanos tabyalarının önünde su üstüne çıkmak zorunda kaldı. Sahilden açılan topçu ateşi sonucu, kulesi parçalandı ve sahile yanaşıp karaya oturdu.

Mondros’ta bekleyen denizaltıların kumandanları boğazı geçip Marmara’ya girmek ve Çanakkale’ye asker ve cephane taşıyan gemileri batırmak için izin istiyorlardı. Bu izin, Binbaşı Stocker komutasındaki AE-2 isimli İngiliz denizaltısına verildi. İşte bu safhada Sultanhisar torpidobotu ön plana çıktı ve Çanakkale Savaşları tarihinde küçük gibi görünen çok önemli bir faaliyeti icra etti.

Sultanhisar süvarisi Kıdemli Yüzbaşı Ali Rıza Bey’in^vi anlattığına göre, 25 Nisan 1915 günü Yüzbaşı Stoker’in komutasındaki AE-2 denizaltısının Boğaz girişine doğru ilerlediği görüldü. Aynı gün Çanakkale ile Maydos arasında dolaşan Turgut Reis zırhlısına saldırıp bir torpil atan denizaltı, bütün gün sıkı bir şekilde aranmasına rağmen bulunamamıştı. Ancak, Ali Rıza Kaptan denizaltıyı bulmaya kararlıydı.

İki gün sonra, 27 Nisan 1915 günü öğle vakti AE-2, içi asker dolu Şirket-i Hayriyye’nin 38 numaralı Şükran vapurunu Marmara’nın ortasında tespit etti. Vapur, Sultanhisar torpidobotunun himayesindeydi. AE-2 denizaltısının periskopunu sürer sürmez attığı torpido gözcüler tarafından fark edildi ve torpido vapurun manevrası ile savuşturuldu.

29 Nisan sabahı, Sultanhisar Marmara Adasına doğru gittiğinde vardabandıranın sesi “iskele baş omuzluğunda bir periskopun bulunduğunu” haber veriyordu. AE-2, 2000 metre mesafede periskop sürdü. Sultanhisar derhal periskopa ateş açtı. Periskopun ikinci sürülüşünde AE-2 torpidosunu atmıştı. Sultanhisar güzel bir manevra ile tehlikeyi atlattı. Sultanhisar’dan yapılan atışlarla da AE-2 isabet almıştı ve su altında kalamıyordu. Denizaltının kulesi saat 9.45’te tekrar su yüzüne çıktı. Denizaltı, çareyi Çanakkale yönüne kaçmakta buldu. Yeniden heyecanlı bir takip başlamıştı. Biraz sonra torpidonun 500 metre uzağında denizaltının kulesi tekrar su üstünde gözüktü. Sultanhisar’ın torpidoları müsademeler sırasında yok kolmuş, topları da etkisiz kalmaktaydı. Bu sebeple, Sultanhisar süvarisi Ali Rıza Bey’in aklına denizaltıya bütün hızıyla çarpmak fikri geldi. 800 küsur tonluk teknenin yanında boğaz sandalı gibi kalan Sultanhisar torpidobotu denizaltında bir yara açabilecek miydi? Saat 10.50’de Sultanhisar, tam yolla denizaltının üzerine doğru yol almaya başladı. Aradaki mesafe 25 metreye kadar inmiş, çarpışmaya ramak kalmıştı. Derken, Sultanhisar’ın başı denizaltının sancak tarafındaki yatay dümenin ucuna bindirdi. Artık denizaltının su yüzüne çıkma ümidi yoktu ve denizaltı yavaş yavaş Marmara’nın mavi sularına gömülmeye başladı. Neticede Sultanhisar torpidobotu kendisinden 10 misli büyük bir denizaltısını büyük bir cesaret ve manevra ile batırmayı başarmıştı^vii.

AE-2 denizaltısı, tarihte ilk defa Çanakkale Boğazı’nı geçerek Marmara’ya giren ve Türk donanması tarafından batırılan ilk denizaltı oldu^viii.

Muâvenet-i Milliyye muhribinin faaliyetine gelince; gündüz fasılasız savaşlar ile yorgun düşen askerler, geceleyin sahile kolaylıkla ve istediği ölçüde sokulan Goliath zırhlısının yan ateşleriyle hırpalanıyor, ağır kayıplara uğruyordu. Hatta, Osmanlı askerleri hiç susmayan bu gemiye “Kocakarı” adını takmıştı.

Çanakkale Müstahkem Mevkii kumandanı Cevad Paşa, Bahriye Erkân-ı Harbiye Reisi olan Rauf Bey’den “ne bahasına olursa olsun, Goliath^ix zırhlısının tasfiye edilmesini istedi”. Bu vazife de Muâvenet-i Milliye muhribine verildi^x. Goliath, İngilizler’in anavatan filosundan getirdikleri, 18 Mart 1915 deniz savaşından beri tanınan, en kudretli ve modern zırhlılardan biri idi.

Komutanlığının emrini alan gemi komutanı Ahmed Bey ve irtibat subayı Alman Yüzbaşı Firle Bey, müstahkem mevki komutanını ziyaret ettiler, oradan Kilitbahir’e geçerek düşman gemisinin yerini ve harekâtını izlediler. Karadan Morto Limanı’na kadar gidip geldiler.

Muâvenet-i Milliyye muhribi torpido subayı Ali Haydar Bey’in anlattığına göre komutan ve efradının endişesi asla ölüm değildi. Torpidolarla emniyet altına alınmış bir zırhlıyı batıracak bir muhribin dönüşüne ihtimal verilmiyor, görevi yaparken batırılmaları halinde sağ ve salim olarak yüzerek karaya çıkabileceği düşünülüyordu. Bekâr olanlarda daha bir başka korku vardı! O da sağ kurtulduktan sonra çamaşır ve elbise nereden ve nasıl bulunacaktı^xi”.

Elbise ve çamaşır bulma endişesi evli olanlarda da uyanmıştı. Geminin ikinci kaptanı çamaşır ve elbiselerini İstanbul’a gönderince diğer subay ve erler de bütün ağırlıklarını İstanbul’daki akrabalarına ve bildikleri adreslere gönderdiler.

Muâvenet-i Milliyye muhribi, 12/13 Mayıs gecesi Ayasofyalı Yüzbaşı Ahmed komutasında Çanakkale’den hareketle, mayınlı bölgeyi geçtikten sonra gece yarısı Seddülbahir cephesinde Morto koyu açıklarına ulaştı. Hedef, bu koyda sahilden 100 metre uzaklıkta demirlemiş Goliath zırhlısıydı. Zırhlıları koruyan destroyerler arasından görünmeden sızıp Goliath’a yaklaşan Muâvenet-i Milliyye, Goliath kule nöbetçisinin megafonla parolayı soran görevlisini, anlaşılmaz bazı İngilizce sözlerle oyalayarak, hedefine peş peşe üç torpil gönderdi. Goliath, gece yarısı saat 01.15’te kumandan köprüsü hizasından, ortasından ve gerisinden aldığı üç isabet neticesinde üç dakikada gemi komutanı başta olmak üzere 570 kişilik mürettebatıyla birlikte sulara gömülmüştür. Hızla oradan uzaklaşan ve sonra bacasını kapatarak Gelibolu kıyılarına sokulup ağır ağır yol alan Muâvenet-i Milliyye de ışıldaklarını yakarak onu arayan düşman destroyerlerinden kaçmayı başarmıştı. Böylece, bir bakıma tarih tekerrür etmiş, “Koca Goliath (Calût) ufak Davud’a bir kere daha mağlup olmuştu”. Goliath’ın battığını İngiltere Bahriye Nâzırı Avam Kamarası’ndan beyan etti^xii.

Bu kazanılan başarıdan dolayı Bahriye Nâzırı Vekili Nuri Bey tarafından Sadâret’e gönderilen 31 Mayıs 1915 tarihli arzda söz konusu gemilerin mürettebatına çeşitli madalyalar verilmesi teklif edildi^xiii. Bu konudaki çıkan irâdede iki geminin mürettebatının listesi önemle durularak kendilerine madalyası verilmesi kararı çıkmıştır. Sunulan mürettebat listesine göre 157 kişiye altın ve gümüş muharebe, gümüş imtiyaz muharebe, altın liyâkat muharebe, gümüş liyâkat muharebe madalyaları verilmiştir (3 Haziran 1915)^xiv. Bunlar içersinden 24’ü Muâvenet-i Milliyye, 7’si Sultanhisar zabiti, 4’ü Alman zabiti olmak üzere rütbeli asker olarak 35 kişi; erat olarak da Muâvenet-i Milliyye’den 74, Sultanhisar’dan 25 ve Alman erat 23 kişi yer alıyordu^xv. Efrat listelerine bakıldığında dikkati çeken husus bunların çoğunun Marmara ve Karadeniz sahillerindeki şehir ve kasabalara mensup olduklarıdır. Bunlara nispetle Ege kıyıları ve Akdeniz kıyılarından çok az sayıda erat mevcuttur. Öte yandan bu gemilerde Alman subay ve eratın da bulunduğu söz konusu belgelerden anlaşılmaktadır. Bunların savaş sırasındaki rolleri hakkında bilgi bulunmamakla birlikte, gemilerde Alman subaylarının bulunmadığı veya bütünüyle Alman mürettebattan oluştuğu yolundaki iki görüşün bu kaynakların ışığında tam olarak doğru olmadığı söylenebilir^xvi.

Çanakkale savaşlarında Osmanlı Donanmasının faaliyetleri Nusret mayın gemisinin dışında kara harekâtının gölgesi altında kalmıştır. Halbuki, donanma son derece isabetli bir şekilde direkt bir savaşa girme yerine arkada Marmara denizinde bir müdafaa hattı oluşturmuş gözükmektedir. Bu arada yukarıda belirtilen son derece önemli harekâtı da gerçekleştirmiştir. Bunda hiç şüphesiz Osmanlı denizcilerinin önemli payı vardır. Mürettebatın seçiminin, yetiştirilmesinin, sevk ve idaresinin de yine büyük payı olduğu anlaşılmaktadır. Subay ve erler teknik donanım olarak yetersiz bile olsa, bunların denizcilikteki yetenekleri sayesinde bu önemli başarı kazanılmış görünmektedir.

Mu‘âvenet-i Milliyye Muhrib-i Hümâyûnu Zâbitânı

Sultanhisar Torpido[yı] Hümâyûn Zâbitânı

Alman Zâbitân ve Efrâdı

Mu‘âvenet-i Milliyye’de

Sultanhisâr’da

Mu‘âvenet-i Milliye Muhrib-i Hümâyûnu Efrâd-ı Mürettebâtı

Sultanhisar Torpido[yı] Hümâyûnu Efrâd-ı Mürettebâtı