“Çanakkale Boğazı Haritası” olarak tanımlanan ve 61 paftadan oluşan bu harita 1/25.000 ölçekli olup, Çanakkale Boğazı ile yakın çevresini bu ölçekte ve oldukça ayrıntılı tanımlayan, Osmanlı döneminden günümüze ulaşmış nadir haritalardan biridir.
Çanakkale Boğazı Haritası’nın tanımladığı bölge ve pafta isimleri.
Aslında bu harita için, “İlk Şevki Paşa Haritası” demek de mümkündür. Çünkü Mehmet Şevki Paşa (E. Korgeneral ÖLÇER / 1866 – 1927), söz konusu haritayı yapanların amiri durumunda olduğu gibi, 43 paftadan oluşan 1/5.000 ölçekli “Şevki Paşa Haritası” da bu haritanın Anafarta-i Sagir (Küçük Anafarta), Kurcadere – Kocadere, Damlar, Kirte ve Seddülbahir paftaları esas alınarak yapılmıştır.
Çanakkale Boğazı Haritası’nın tanımladığı bölgeyi ve pafta isimleri
“Gelibolu ve Çanakkale Haritaları Fihristi” başlıklı bu Ek’de gösterilmiştir.
Mehmet Şevki Paşa’nın kendi ifadesiyle “Çanakkale Boğazı Haritası” olarak tanımlanmış bu haritanın bütün paftalarının sol alt köşesinde; “Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Matbaasında Tab Edilmiştir, Sene 1331” şeklinde bir ibare bulunmaktadır.
Özellikle Saros Körfezi kuzeyini tanımlayan bazı paftalardaki basım tarihinin, Rumi 1332, 1333 ve 1334 (Miladi 1916, 1917 ve 1918)) olarak gösterildiği tespit edilmiştir. Dolayısıyla denilebilir ki “Çanakkale Boğazı Haritası”, dönemin Harita Dairesi’nin (günümüzde Harita Genel Komutanlığı) 1915 – 1918 yılları arasında sürdürdüğü çalışmalar sonucunda ortaya çıkmıştır.
Çanakkale Boğazı Haritası’nın ne şekilde ve hangi amaçla yapıldığına dair ayrıntılar, o dönemde Harbiye Nezareti’ne (günümüzde “Milli Savunma Bakanlığı”) bağlı Harita Dairesi’nin Başkanı olan Mirliva (Tuğgeneral) Mehmet Şevki Paşa tarafından yazılan “1908’den 1918 Sonuna Kadarki On Yıllık Dönemde Osmanlı Ülkesi Haritasının Alımı İçin Yapılan Örgütlenme ve İşlerin Tarih Özeti” adlı faaliyet raporunda yer almaktadır. Aynı raporda 43 paftadan oluşan 1/5.000 ölçekli Şevki Paşa Haritası’nın da nasıl yapıldığı, ayrıntılarıyla ayrıca anlatılmaktadır”
Yukarıda belirtilen faaliyet raporunun, 1913 yılında yapılan işlerin anlatıldığı bölümünde, Çanakkale bölgesinin 1/25.000 ölçekli haritasından ilk kez bahsedildiği görülmekte ve konu şu şekilde ifade edilmektedir:
“1/25.000 ölçeği ile alımı yapılacak olan Çanakkale Boğazı düzenli haritasına esas olmak için Nirengi Bölümü Kasım ayında, Çanakkale Askeri Hastanesi doğu yakınında 3.250,32 metre uzunluğunda bir baz ölçtüğü gibi bir de her iki yandaki kıyıları birbirine bağlayıp, yapılmasına karar verilen nirenginin genişletilmesine hizmet etmek üzere, noktalık bir ağın gözlemlerini ve hesaplarını yapmıştır.”
Raporun 1914 yılı faaliyetlerinin anlatıldığı bölümünde, Çanakkale Boğazı Haritası’nın yapım aşamaları ve bu haritayla ilgili yıl içinde yapılanlar şu şekilde özetlenmiştir:
“Çanakkale Boğazı’nın giriş yerine kadar güney bölümünün her iki yanı, 1.000 km² sekiz paftalık düzenli ağla örtülmüştür. Güneşe gözlem yapılarak Çanakkale bazı 360.4627.6 ve kuzey ucunun enlemi 44.64.13.7 grad olarak belirlenmiştir.
1/25.000 ölçeği ile yapılması kararlaştırılan Çanakkale Boğazı Haritası’nın Ayasofya başlangıç boylamına bağlı olarak alımını sağlamak üzere, birer nirengi noktası olan Çanakkale’de Çimenlik deniz işaret direğinin, İstanbul’daki Harbiye Nezareti yangın kulesine göre boylam farkı 2.8532.87 grad bulunmuştur.
Bu farkın elde edilmesi için Harbiye Nezareti Telgrafhanesi ile Çimenlik Tabyası’nda özel olarak kurulmuş olan telgraf merkezi arasında Haziran sonlarına doğru iki gece elektrik işaretleri alınıp – verilmesiyle karşılıklı olarak zaman aktarılmıştır. Böylelikle bulunan boylam farkının doğruluğunu belirlemeye yardımcı olmak ve daha sonra bütün Rumeli’ye genişletilmek üzere Marmara kıyısı boyunca Bakırköy ve Çanakkale bazları arasında birinci dereceden çok dakik bir nirengi kurulmasına girişilmişse de bu iş seferberlik nedeniyle gelecek bir zamana bırakılmıştır.
Savaş ilanından sonra Çanakkale Boğazı Haritası’nın bir an önce alınması kararlaştırılınca, bölgedeki 1’inci ve 2’nci Ordu birliklerinden verilen topograf subayları görevlendirilmiştir. Bunlar Kasım ayında, 1/25.000 ölçekli haritanın alımına başlamışlar ve çoğunlukla düşman savaş gemilerinin ateşi altında kalarak, Şubat 1915 sonuna kadar çalışmışlardır.
Bu süre içinde Anadolu yönünde Çanakkale ile Kumkale, Gelibolu Yarımadası’nda Maydos ve Anafartalar ile Seddülbahir arasında olmak üzere, seferberlikten önce nirengi bölümü tarafından hazırlanan ve yukarıda anılmış olan sekiz paftayı meydana getirmişlerdir.
Düşman karaya çıktıktan sonra pek korkunç ve kanlı vuruşmaların yapıldığı araziyi kapsayan bu paftalar hemen basılmış ve 5’inci Orduya tam zamanında dağıtılmıştır. Boğazın başarıyla savunma ve korunmasında önemli bir rol oynamış olduklarından, anılan ordu tarafından harita şubesi ile heyeti olağanüstü takdir kazanmışlardır.”
Mehmet Şevki Paşa’nın raporunun 1915 yılına ait bölümünde ise Çanakkale Boğazı Haritası ile ilgili olarak şu satırlara rastlanmaktadır:
“Çanakkale Boğazı nirengisinin Şarköy – Saros Körfezi arasındaki bölümünü tamamladıktan sonra, çalışmalara Anadolu yakasında hız verilmiştir. Söz konusu nirengiyi, bir yandan Lapseki üzerinden Marmara kıyısına doğru genişletmek, diğer yandan Baba Burnu’na kadar ulaştırarak, yaklaşık 3.700 km² genişlikte 30 paftalık büyük bir iş meydana getirilmiştir.
Çanakkale Boğazı’nın iki yanının 1/25.000 ölçeğindeki haritasının alımına, bir yıl boyunca üstün bir çaba sarf ederek ve ara sıra düşman ateşi altında aralıksız çalışılarak, yaklaşık 4.500 km² genişliğinde, Şarköy ile Baba Burnu arasında 36 paftalık bir iş çıkarılmıştır. Böylelikle kararlaştırılan alan içinde, ismi geçen haritanın bitirilmesinde başarı sağlanmıştır.”
Mehmet Şevki Paşa’nın yapımına dair çeşitli aşamaları ayrıntılarıyla açıkladığı “Çanakkale Boğazı Haritası”, Birinci Dünya Savaşı süresince Enez dâhil olmak üzere Saros Körfezi kuzeyini de kapsayacak şekilde geliştirilmiştir. Sonuçta Enez – Bababurun arasındaki bölgeyi topografik olarak da tanımlayan toplam 61 adet harita paftası, Türk Ordusu’nun hizmetine sunulmuştur.
Bu 61 paftanın her biri, tanımladıkları bölgenin en çok bilinen yerleşim yeri ya da mevkii ismi kullanılarak isimlendirilmiştir. Enez – Bababurun arasındaki bölgeyi tanımlayan 61 harita paftası, kuzeyden güneye ve batıdan doğuya olmak üzere, şu isimlerle tanımlanmıştır:
En kuzeydeki bölümü gösteren 1. sırada yer alan paftaların isimleri:
01- Enez
02- Çeribaşı
03- Çelebi
04- Karatepe
05- Kuruçeşme
06- Evreşe – Kadıköy
07- Çokal
08- Gölcük
09- Mürefte
1. sıranın alt grubunu oluşturan 2. sıradaki paftaların isimleri:
10- Sultaniçe
11- Memlahalar
12- Yaylaköy
13- İbrice
14- Karaçalı
15- Kavak
16- Yeniköy
17- Şarköy
18- Mürefte Cenubu
3. sıradaki paftaların isimleri:
19- Çınarlıdere
20- Bolayır
21- Doğanarslan
22- İnceburun
4. sıradaki paftaların isimleri:
23- Tayfur
24- Fındıklı
25- Gelibolu
26- Aksaz
5. sıradaki paftaların isimleri:
27- Anafarta-i Sagir (Küçük Anafarta)
28- Karainebeyli
29- Bayırköy
30- Lapseki
31- Adatepe
32- Görece
33- Eski Balıklı
6. sıradaki paftaların isimleri:
34- Kurcadere – Kocadere
35- Bigalı
36- Pirgos
37- İlyasköy
38- Kırcalar
7. sıradaki paftaların isimleri:
39- Damlar
40- Çanakkale
41- Kemal
42- Velicikler – Çekiçler
8. sıradaki paftaların isimleri:
43- Seddülbahir
44- Kirte
45- Kalabaklı
46- Terziler
9. sıradaki paftaların isimleri:
47- Yeniköy – Kumkale
48- Erenköy
49- Ovacık
50- Karapınar
10. sıradaki paftaların isimleri:
51- Küçük Beşige
52- Pınarbaşı
11. sıradaki paftaların isimleri:
53- Geyikli
54- Ezine
12. sıradaki paftaların isimleri:
55- Tavaklı
56- Yaylacık
13. sıradaki paftaların isimleri:
57- Kösedere
58- Ahmetler Obası
14. sıradaki paftaların isimleri:
59- Külahlı
60- Paşaköy
15. sıradaki paftanın ismi:
61- Paladyon
Birinci Dünya Savaşı’nın zor koşulları altında, Mehmet Şevki Paşa’nın önderliğindeki Türk haritacılarının oluşturduğu 61 paftadan oluşan Çanakkale Boğazı Haritası, içerdiği “yer isimleri” bakımından da bir hayli zengin olup, Çanakkale Muharebeleri’nin yaşandığı döneme ait çok önemli bilgiler sunmaktadır.
Ancak söz konusu haritanın halen Türkiye’deki ilgili kurumların (Harita Genel müdürlüğü, Harita Genel Komutanlığı, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı gibi) arşivlerinde olup olmadığı bilinmemektedir. “Çanakkale Boğazı Haritası” ya da fihrist bölümünde tanımlandığı şekliyle “Gelibolu ve Çanakkale Haritası”, bütünüyle İngiltere’deki Imperial War Museum (kısaca IWM – Kraliyet Savaş Müzesi), 4 – 7 – 8 – 9 – 18 ve 61 Numaralı paftaları eksik olarak da Australia War Memorial (kısaca AWM – Avustralya Savaş Anıtı) arşivlerinde bulunmaktadır.
“Çanakkale Boğazı Haritası” ya da “Gelibolu ve Çanakkale Haritası” olarak tanımlanmış bu harita, Osmanlı döneminde, bilimsel verilerle hazırlanmış ilk harita olması ve bazı paftalarının Türk Ordusu tarafından Çanakkale Kara Muharebeleri’nde kullanılmasının yanı sıra, içerdiği yer isimleri ile yakın tarihimize ışık tutan önemli bir belgedir.
Yakın tarihimiz açısından önemli tarihi belge niteliğinde olduğu şüphesiz olan bu haritanın bir nüshasının, Türkiye’deki ilgili kurumların arşivlerinde mevcut olup olmadığı, öncelikle araştırılmalıdır. Eğer mevcut değilse, muhtemelen 1919 – 1923 yılları arasındaki işgal döneminde İngilizler tarafından alınıp götürülen bu haritanın bir nüshası, gerekli girişimler yapılarak tekrar yurda getirilmelidir.
Gürsel AKINGÜÇ
25 Aralık 2014
Kaynak:
“Haritacı Mehmet Şevki Paşa ve Türk Haritacılık Tarihi”, Harita Genel Müdürlüğü Basımevi, Ankara – 1980