GELİBOLU’YU ANLAMAK

Osmanlı Filistin’inde İdari Yapı ( Kemal Gurulkan )

Filistin, adını milattan önce XII. Yüzyılda Kavimler göçü sırasında deniz yoluyla buraya gelen Filistler’den alır. Tarih öncesi devirlerden itibaren çeşitli kavimlerin göçlerle gelip yerleşmesine ve bunlara karşı harekete geçen başka üstün güçlerin pek çok istila ve fetihlerine maruz kalmıştır. Filistin adıyla anılan toprakların bu istila ve fetihlerle geçen mücadeleler dolayısıyla siyasi sınırlarını çizmek kolay değildir. Bununla birlikte bölgenin coğrafi sınırları konusunda görüş birliği olduğunu söylemek ve bu sınırları şu şekilde belirginleştirmek mümkündür: “Filistin denen topraklar esas itibariyle, Suriye ile Mısır ve Akdeniz ile Şeria nehri arasında kalan topraklardır. Şeria nehrinin döküldüğü Ölüdeniz de (Lut gölü) Filistin’in doğu sınırına dahildir. Bu sınırlar içinde de Filistin toprakları coğrafi bakımdan Akdeniz kıyı şeridi, kuzeyden güneye doğru uzanan dağ silsilesinin bulunduğu ortadaki yayla bölümü ve en doğuda da Şeria vadisi olmak üzere üç parçaya ayrılır. Bu üç parçalı coğrafi ayrım hemen bütün kaynaklarca benimsenmiştir. Ortadaki dağlık kesim veya yüksek yaylalar kısmı, genellikle kuzeyden güneye olmak üzere Safed ve Nazareth (Nasıra) şehirleri ile Tabor dağının bulunduğu Galilee (Celîle)bölgesi; ortada Nablus şehrinin bulunduğu ve batıda Cermel dağına kadar uzanan Samaria (Sâmiriye) bölgesi; daha güneyde Şeria nehrinin Ölüdeniz’e döküldüğü yerden başlayıp Kudüs, Beytlehem (Beytülahm) ve Hebron (Halilürrahman) şehirlerinin içinde bulunduğu Judea (Yahudiye) bölgesi ve daha güneyde de Beersheba (Bi‘rüssebi‘) şehrinin bulunduğu Necef çölü olmak üzere dört kısma ayrılır.


Coğrafi konumu ve bütün özellikleriyle Asya ve Afrika arasında stratejik bir noktada bulunan Filistin’in toprak alanını tespit için, tarih boyunca sahne olduğu hakimiyet mücadeleleri içinde değişen siyasi sınırlarına bakmak gerekir. Buna göre Filistin’in son siyasi sınırı olarak milletler arası alanda manda yönetimi için çizilen 1922 sınırlarının kabul edilmesi en uygunudur. Çünkü kısa bir müddet sonra İngiltere’nin girişimiyle Şeria nehrinin doğusundan itibaren ayrılan bugünkü Ürdün kısmı hariç hemen hemen Akdeniz, Lübnan, Suriye, Şeria nehri ve Ölüdeniz’den Kızıldeniz’in Akabe Limanı’na uzanan çizgi ile Mısır’a ait Sina yarımadasının çevrelediği yaklaşık 27000 km2lik bir alandan oluşan Filistin manda idaresi toprakları, tarih boyunca Filistin denildiğinde akla gelen siyasi bölgeye de tamamen tekabül etmektedir[1].


Filistin, gerek topraklarının büyüklüğü, gerek nüfusu gerekse tabiî zenginlikleri bakımından Osmanlı İmparatorluğu için tâli bir önemi haiz olmasına rağmen[2] stratejik bakımdan önemi ile Arap aleminin merkezi sayılır. Asya ile Afrika kıtalarının birleştiği yerde ve Akdeniz’le Kızıldeniz’i bağlayan bölgede eskiden beri önemini korumuştur. Çok sayıdaki kutsal yerleri sebebiyle, Müslüman Türkler, Hıristiyanlar ve Yahudiler tarafından Filistin’e “arazi-i mukaddese” adı verilmiştir. Bu iki âmil, yani Filistin’in kutsal toprak oluşu ve hac yoluna bitişikliği, Memluklar döneminin sona ermesinden itibaren birbirleriyle daha sık bağlarla bağlı hale gelmişti; zira Mekke’den sonra hacılar Kudüs, Habrun, Nebi Musa ve Filistin’deki diğer tapınak ve sunakları ziyaret etmeyi âdet haline getirmişlerdi. Aynı tarihlerde birçok Hıristiyan ve Yahudi Filistin’e hacca geliyorlardı. Ehl-i kitap olan üç dine göre de kutsal olan Filistin toprakları tarih boyunca bu dinlerin mensupları arasındaki çekişmelerin merkezi olmuştur.


 



 


 


 


 


Nihayet Filistin, Osmanlılar döneminde, özellikle İmparatorluğun payitahtı İstanbul’dan başlayarak Şam üzerinden İmparatorluğun en gözde vilayetlerinden biri olan Mısır’a giden yol üzerinde, köprü ülke, transit ülke olmak gibi tarihî görevini yerine getirmiştir. Şam-Kahire karayolunun korunması için harcanan çabalar ve bu yol boyunca tesis edilen kaleler, kervansaraylar ve karayolları, Türklerin Filistin üzerinden geçen ulaşıma ne denli önem verdiklerinin birer kanıtıdır[3].


M.Ö.’ki devirlerde şehir devleti ve müstakil krallıklar şeklinde idare edilen Filistin, Kenaniler, Firavunlar, Asurlular, Fenikeliler, Persler ve nihayet M.Ö.64 yılından İslâm fethine kadar Romalıların hakimiyeti altında kalmıştır.


Filistin idari taksimde, Abbasi devri hariç tutulursa, İslâm fethinden Osmanlı Devleti’nin sonlarına kadar (636-1918) Şam bölgesinin ayrılmaz bir parçası olarak kalmıştır. Müslümanlar tarafından fethedilen topraklar yedi mısr’a (önceleri askerî merkez anlamında kullanılırken Osmanlılar döneminde Mısr idarî taksimatta vilâyet anlamında kullanılmıştır) ayrılmış, Şam bölgesi bir eyâlet, Filistin ise bu eyâletin bir parçası sayılmıştır. Emeviler zamanında (661-750) Şam bölgesi beş cünd’e (Emeviler zamanında mısr anlamında kullanılmıştır) ayrılmıştır: Dimaşk, Hıms, Kımısrın, Ürdün ve Filistin.


Bu taksim Abbasiler devrinde de devam etmiş cünd kelimesi vilâyete çevrilmiştir. Halife Abu’l-Abbas’tan (749-754) sonra Şam bölgesinden ayrılarak merkezi Ramle olan Leccun bölgesinden Rafah’a uzanan müstakil bir vilâyet olmuştur. İdare olarak 12 kürâ’ya (askeri bir bölümdür) ayrılmıştır. Bunlar; Ramle, İlya, İmvas, Led, Yibne, Kisariye, Yafa, Nablus, Sabestiye, Askalan, Gazze ve Beyt Cibrin’dir. Ürdün vilâyeti ise merkezi Taberiye olan Sur ve Akkâ’dan Beka ve İlya körfezine uzanan bölgeyi kapsıyordu. On üç kurası bulunmaktaydı. Bunlar; Taberiye, Samira (Nablus), Demhal, Ceveş, Beyt Ras, Cirder, bil, Saffurya, Akkâ, Kudüs ve Sur’dur. Daha sonra meydana gelen siyasi gelişmelerden dolayı bu idari taksimler değişikliğe uğrayarak çok sayıda küçük devletçikler kurulmuştur.


Memlükler devrinde ise Şam bölgesi beş niyabete ayrılmış, bunlardan üçü Filistin’i oluşturmuştur:


Safed Niyâbeti: 1262 yılında Zahir Baybars (1259-1277) zamanında teşkil edilip on birime ayrılmıştı. Bunlar; Taberiye, Tebnin, Honin, Atlit, Akkâ, Sur, Şagür, İklim, Şakif ve Cinin’dir.


Gazze Niyabeti: 1311 yılında el-Melikü’n-Nasır Muhammed b. Kalavun zamanında teşkil olunup Gazze ve köyleriyle Led ve Ramle bölgelerini içine almış zamanla sınırları büyümüştür.


Kudüs Niyabeti: Melik Eşref Abu’l-Maâlî (1362-1376) zamanında teşkil olunup Kudüs ve Halilürrahman bölgelerini kapsamıştır. Her niyabetin başında Saltanat Naibi adında bir yönetici ve emirin de birkaç yardımcısı bulunmaktaydı.


Memlükler döneminde yapılan idari taksimat, Kanuni Sultan Süleyman’a (1520-1566) kadar hiçbir değişikliğe uğratılmamıştır.


 



 


 


 


Osmanlı Devleti’nin idari taksimatı karakteristik olarak eyalet (beylerbeylik, vilayet), sancak (liva), nahiye, köy ve mezralardan ibarettir. Kanuni zamanında ise saltanatı güçlendirmek ve Canberdi’l-Gazalî (öl. 1521) önderliğindeki ayaklanmayı bastırabilmek için Şam bölgesine yeni bir idari sistem konmuştur. Bu bölge üç eyalete ayrılmıştır. Bunlar Şam, Halep ve Trablus’tur ki, Şam eyaleti Nablus, Gazze, Kudüs, Safed, Salt ve Aclun sancaklarını içine alıyordu[4]. Ancak yarı bağımsız Dürzî emiri İkinci Fahruddîn’in egemenlik altına alındıktan ve 1613 yılında İtalya’ya kaçışından sonra onun ve ailesinin hâkimiyeti altında bulunan ve geniş bir Dürzî nüfusu barındıran Safed ve Sur-Beyrut Sancakları, müstakil bir vilayet haline getirilmişlerdir[5]. Aşağıdaki Mühimme Defteri kaydında bu durum görülmektedir[6]:


Bâ-hatt-ı hazret-i efendi.


Şâmî Efendi almışdur.


 


Şâm muhâfazasında olan Vezîr Ahmed Paşa’ya hüküm ki:


Hâlâ Saydâ ve Beyrût ve Safed sancakları müstakil beğlerbeğilik olup sitâne-i Sa‘âdetüm’de emîru’l-ümerâ’i’l-kirâm Hasan dâme ikbâlühû[ya] tevcîh olunmağla zikrolunan Saydâ ve Beyrût ve Safed sancaklarınun icmâl ve mufassal defter[ler]in aynı ile müşârun-ileyh Saydâ beğlerbeğisine göndermen bâbında fermân-ı şerîfüm sâdır olmışdur. Buyurdum ki:


Vusûl buldukda, bu bâbda sâdır olan fermân-ı şerîfüm mûcebince Saydâ ve Beyrût ve Safed sancaklarınun icmâl ve mufassal defterlerin aynı ile der-kîse idüp ve mühürleyüp mu‘temed âdemler ile müşârun-ileyh Saydâ beğlerbeğisine irsâl ü îsâl eyleyesin [28 Muharrem 1023] / [10 Mart 1614].


Osmanlı idaresinin, kanun ve nizamın sağlanması, vergilerin tahsili ve harp halinde asker toplanması gibi başlıca hedeflerinin gerçekleştirilmesi, Filistin’de ciddî zorluklarla karşılaşmıştır. Merkezî idarenin zayıfladığı dönemlerde genellikle Akkâ’yı merkez edinen emirler ayaklanır ve idareyi ellerine alırlardı (Manoğlu Fahreddin (öl. 1635) ve Zahir el-Ömer (öl. 1782) gibi)[7]. Filistin nüfusu çok defa birbirine karşı bir mücadele hatta açık bir savaş halindeydi ve çok sayıda düşman sosyal sınıflara, etnik ve dini gruplara bölünmüştü. Yerli nüfus hakim zümreye karşı -Osmanlı resmî memurları, tımar zeamet sahipleri, askerler; bedeviler fellahlara, kaysiler yamanilere, Müslimler gayrımüslimlere (muhtelif mezheplere mensup Hıristiyanlar, Yahudiler, Nabluslu Hıristiyanlar), sünnî Müslümanlar sünnî olmayanlara (dürzî ve mitvalilere), devlet mezhebinden Hanefiler sayıca çoğunlukta olan şafilere karşı ilh.. Birbirlerinden farklı bu derece değişik sınıf ve cemaatler arasında nizamı muhafaza etmek için merkezî hükümet, vilâyetlerde mahallî idareye ve silâhlı kuvvetlere güveniyor[8], idarî kolaylık sağlamak ve siyasî uygunluk bakımından çoğu bedevî olmak üzere bazı yerli Arapları, on altıncı asırda sancak beyliklerine tayin ediyordu[9].


1799’da Napolyon Bonapart Akkâ’yı kuşatıp Safed ve Nasıra’ya kadar ilerlemişse de Cezzar Ahmed Paşa karşısında tutunamamıştır.


1832 yılında Mehmed Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa tarafından ele geçirilen Filistin 1840’da İngiltere ve Avusturya’nın yardımıyla tekrar Osmanlı idaresine girmiştir.


XIX. yüzyılın ortalarında Beyrut’un da içinde bulunduğu Lübnan bölgesi, Fransa ve İngiltere arasındaki nüfuz mücadelesinden dolayı milletlerarası bir mesele haline geldi. Beyrut’ta yaşayan farklı milliyet ve dinlere mensup gruplar, bölgede üstünlük kurmaya çalışan sömürgeci devletler tarafından istismar edildiler. Batılı güçlerin zorlamasıyla 1846’da yerli halk temsilcilerinin de katıldığı yeni bir idari rejim kuruldu. Ancak bu yeni rejim Batılıların desteklediği karışıklıklar yüzünden başarılı olamadı. 1860’da bölgede meydana gelen kanlı iç çatışmalar Batılı devletlerin olaya karışmalarına sebep oldu. İstanbul hükümeti ile beş büyük devlet (Avusturya, İngiltere, Fransa, Prusya ve Rusya) arasında 19 Haziran 1861’de imzalanan protokolle Beyrut’un idaresi Suriye Vilayeti’nden ayrılıp İstanbul’a bağlandı. Ayrıca idarecinin beş büyük devletin de kabul edeceği bir Hıristiyan olması, Marunî, Dürzî, Rum ve Müslüman temsilcilerinin yer aldığı bir yönetim konseyinin kurulması hususları benimsendi[10].


1864 Vilayet Nizamnâmesi’ne göre Şam ve Sayda eyaletlerinden Suriye vilayeti teşkil edilmiş Akkâ, Nablus ve Kudüs sancakları[11] da bu vilayete bağlanmıştır[12].


Böylece Beyrut şehri Lazkiye, Trablus, Akkâ ve Nablus sancaklarını içine alan bağımsız bir vilayetin merkezi oldu ve bu idari düzenlemeler 1888’e kadar devam etti[13].


1887’de Kudüs merkeze bağlı bir mutasarrıflık haline getirildi[14]. 1888’de Beyrut vilayeti oluşturulunca[15] Nablus bu vilayetin sınırları içine alındı. Böylece Filistin iki bölüme ayrılmış oldu. Filistin’in kuzeyi Beyrut valiliğince idare edilirken kutsal toprakların güney kısmı Kudüs mutasarrıflığının idaresine bırakıldı[16].


Beyrut vilayetinin teşkili ile Filistin topraklarından buraya bağlanan Akkâ ve Nablus’la ilgili idari yapıyı ve salnamelere[17] yansıyan bilgileri görmek yerinde olacaktır.


 


 


 


 


 


 


AKKA SANCAÐI


Yavuz Sultan Selim zamanında (1516 Mercidabık Muharebesi’nden sonra) Osmanlı topraklarına katılan Akkâ, Safed livasına bağlı bir nahiye merkezi idi. XVI. yüzyıl tahrir defterlerine göre Akkâ nahiyesi sınırları içinde altmış kadar köy bulunuyordu. XVI. yüzyıl başlarında tahrir defterlerinde köy olarak kaydedilmiş olan bölgenin idari ve adlî işlerine bakan kadı da burada oturuyordu[18].


Akkâ Sancağı[19]; Akkâ, Hayfa, Nasıra(Haziran 1906-Temmuz 1909 yılları arasında bu kaza Kudüs mutasarrıflığına bağlanmıştır[20].), Taberiye ve Safed kazalarından oluşmaktadır.


  Arpa, buğday, beyaz darı, mercimek, bakla, burçak, nohud ve susam ziraatı yapılır ve yıllık 581.800 kile hasılat elde edilirdi.


Liva’da (Sancak) bulunan memurlar: Mutasarrıf Mehmed Cemil Paşa, Naib Ömer Kaşif Efendi, Müftü Abdullah Efendi, Muhasebeci Hacı Nuri Efendi, Tahrirat Müdürü Bedirhanpaşazade Halil Rami Bey, Evkâf Müdürü Mehmed Efendi.


Livada bulunan Daireler: Liva İdare Meclisi Reis Mutasarrıf paşa, Tahrirat Kalemi, Meclis İdare Kalemi, Muhasebe Kalemi, Tahrîr-i Vergi Dairesi, Hey’et-i Tahminiye, Defter-i Hakânî Kalemi, Liva Nüfus Kalemi, Mahkeme-i Bidayet Hukuk Dairesi, Mahkeme-i Bidayet Ceza Dairesi, Mahkeme-i Bidayet Kalemi, Ziraat Bankası Şubesi, Ziraat Bankası Meclisi, Ticaret ve Ziraat Odası, Evkâf Komisyonu, Liva Maarif Meclisi, Belediye Dairesi, Nafia Komisyonu, Tahsilat Komisyonu, İkinci Akkâ Jandarma Taburu, Polis Dairesi, Mekteb-i İdâdi-i Mülkî Heyet-i Talimiyesi, Mekteb-i ibtidâi-i Mülkî Heyet-i Talimiyesi, İnas Mekteb-i Rüşdiyesi, İnas Mekteb-i İbtidâi Heyet-i Talimiyesi, Rüsûmat Müdüriyeti, Telgraf ve Posta Müdüriyeti, Düyûn-ı Umûmiye Memuriyeti.


Memûrîn-i Müteferrika: Mahkeme-i Şer‘iyye Başkatibi, Maiyet Memuru, Mutasarrıflık Tercümanı, Orman Memuru, Duyûn-ı Umûmiye Memuru, Reji Memuru.


Akkâ’da İtalya konsolosluğu ve İran Şehbenderliği bulunmaktaydı.


Akkâ’da 69 cami, 5 hükümet konağı, 2 kışla, 6 karakol, 1 cephane, 1 depo, 59 mektep, 31 kilise ve havra, 11 hastane, 9 medrese, 26 han, 11 hamam, 12 fabrika, 1177 dükkan, 14900 hane, 262 mağaza ve depozito, 110 değirmen ve 13 otel bulunmaktadır.


 


NABLUS SANCAÐI


Nablus Sancağı vilayetin güney ucunda bulunmaktadır. Kuzeyinde Akkâ, doğusunda Havran ve Maan, güneyinde Kudüs-i Şerif sancağı ve batısında ise Akdeniz ile çevrilidir[21].


Osmanlı hakimiyeti devrinde bölgenin en kalabalık şehirlerinden biri olan Nablus XVI. yüzyıl tahrirlerine göre Kaysariye, Akabe, Garb, Yasmine, Habele, Karyûn/Debbûre olmak üzere altı mahalleye ayrılmıştı[22]. XVI. yüzyılın ikinci çeyreğinde 1099 haneye ulaşan yaklaşık beş altı bin nüfusa sahip olan Nablus Sancağı; Nablus kazası, Beni Sa‘b kazası, Cenin ve Cemain kazalarından müteşekkildir.


Buğday, arpa, darı, burçak, susam, nohud, bakla, pamuk, zeytin ve incir ziraati yapılmaktadır.


Nablus’da 162 cami, 4 hükümet konağı, 1 kışla, 1 karakol, 2 depo, 6 kilise ve havra, 62 mektep, 2 medrese, 1 hastane, 20335 hane, 1174 dükkan, 12 hamam bulunmaktadır.


Liva’da (Sancak) bulunan memurlar: Mutasarrıf Ahmed Galib Paşa, Naib Nureddin Efendi, Muhasebeci Ahmed Saffet Efendi, Tahrirat Müdürü Mesut Bey, Müftü Hüseyin Efendi.


Liva İdare Meclisi: Reis: Mutasarrıf paşa, Aza-yı tabiiye Naib Efendi, Aza-yı tabiiye Muhasebeci, Aza-yı tabiiye Tahrirat Müdürü, Aza-yı tabiiye Müftü Efendi, Aza-yı müntehibe Ragıb Kemal Efendi, Aza-yı müntehibe Hasan Abdülhadi, Aza-yı müntehibe Abdullah Dürzî, Aza-yı müntehibe Corci Sirofim.


Livada bulunan Daireler: Tahrirat Kalemi, Meclis-i İdare Kalemi, Muhasebe-i Liva Kalemi, Tahrir-i Vergi Kalemi, Defter-i Hakânî Kalemi, Nüfus Dairesi, Mahkeme-i Bidayet, Hukuk Dairesi, Ceza Dairesi, Müdde-i Umûmi, Mahkeme-i Bidayet Kalemi, Müstantık, Mukâvelât Muharriri, Ziraat Bankası Şubesi, Ziraat Bankası Meclisi, Maarif Meclisi, Evkâf Komisyonu, Evkâf Dairesi, Ticaret ve Ziraat Odası, Belediye Meclisi, Nafia Komisyonu, Vesait-i Nakliye-i Askeriye Komisyonu, Belediye Riyaseti, 5. Nablus Jandarma Taburu, Telgraf ve Posta Müdüriyeti, Tahsilat Komisyonu, Polis İdaresi, Mekteb-i İdâdî-i Mülkî Hey’et-i Talimiyesi, Memurîn-i Müteferrika, Ruhani Reisler.


 


 













































































































Beyrut Vilâyeti Nüfus Cetveli[23]


 


 


Yerli


Yabancı


Topluluk isimleri


Toplam


Erkek


Kadın


Erkek


Kadın


İslâm


480567


244867


232255


1906


1539


Rum


49382


26227


22286


613


256


Marunî


27804


13412


11543


1428


1421


Katolik


21532


10910


10078


288


256


Protestan


2113


1125


898


52


38


Armen Katolik


567


260


258


26


32


Süryani Katolik


248


106


95


27


20


Yahudi


10958


5514


5162


143


139


Latin


2256


1099


1112


21


24


Sâmiri


166


95


71


 


 


Armen-i Kadim


86


11


6


43


26


Kıbtî


6


2


4


 


 


Toplam


595685


332628


282758


4547


3743


 



















































Akka Sancağı Nüfus Cetveli


Topluluk isimleri


Toplam


Erkek


Kadın


İslâm


59429


30619


28810


Rum Ortodoks


6572


3425


3147


Rum Katolik


6287


3380


3907


Mârûnî


1316


697


619


Latin


2593


805


788


Yahudi


9021


4669


4352


Protestan


391


205


186


Toplam


84609


43800


40809


 










































































Nablus Sancağı Nüfus Cetveli


 


 


Yerli


Yabancı


Topluluk isimleri


Toplam


Erkek


Kadın


Erkek


Kadın


İslâm


118370


63597


53942


504


327


Rum


1009


563


446


 


 


Latin


368


191


177


 


 


Protestan


308


183


125


 


 


Katolik


31


18


13


 


 


Yahudi


78


37


41


 


 


Sâmirî


166


95


71


 


 


Toplam


120330


84684


54815


504


327


 









































Safed Kazâsı Nüfus Cetveli


Topluluk isimleri


Toplam


Erkek


Kadın


İslâm


13971


7177


6794


Katolik


1093


261


472


Mârûnî


797


410


387


Rum


238


131


107


Yahudi


5214


2614


2600


Toplam


21313


10953


10360


 


1918’de Filistin bölgesinin İngilizlerin eline geçmesiyle Nablus’ta Osmanlı hakimiyeti sona erdi. 1918-1920 yıllarında İngiliz askerî idaresinde kaldı ve 1920 San Remo Konferansı’nda Filistin’in İngiliz manda idaresine verilmesiyle Nablus’da aynı yönetime dahil edildi. Nablus, 1930’lu yıllarda Filistin’e Yahudi göçüne karşı mücadele veren Arap direnişinin en önemli merkezlerinden biri oldu. 1948’de İsrail Devleti’nin kuruluşuna karşı başlatılan savaş sonrasında Ürdün Devleti’nin idaresine girdi. Ürdün nehrinin Batı kesiminde kaldığı için Batı Yaka (Şeria) olarak adlandırılan bölgede İsrail’le mücadelede Filistinlilerce üs olarak kullanıldı[24].


Cennetmekân Yavuz Sultan Selim Han tâbe serâhu hazretlerinin Suriye’yi feth ve teshîr buyurdukları tarihten beri Suriye valiliğiyle Şam-ı şerîfe teşrîf buyuran zevât-ı izâm[25]


 




























































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































Valilerin isimleri


Tayin tarihi


Memuriyet süresi


 


 


Yıl


Ay


Gün


Canberdi Gazali


923


3


 


 


Ayas Paşa


926


 


9


 


Ferhad Paşa


927


3


 


 


Azim Paşa


930


1


9


 


Tavaşi Paşa


931


1


 


 


Lütfi Paşa


932


4


6


 


İsa Paşa


936


2


6


 


Mustafa Paşa


938


1


8


 


Lütfü Paşa (ikinci defa)


939


1


2


 


İsa Paşa (ikinci defa)


941


1


 


 


Mehmed Paşa


942


 


9


 


Süleyman Paşa


943


7


 


 


Ahmed Paşa


944


2


2


 


Hüsrev Paşa


946


1


1


 


İsa Paşa (üçüncü defa)


947


4


 


 


Berî Paşa


950


3


 


 


Sinan Paşa


953


4


 


 


Beri Paşa (İkinci defa)


957


1


5


 


Mehmed Paşa


958


3


7


4


Şems Ahmed Paşa


962


6


7


24


Hüsrev Paşa


968


1


1


7


Pehlivan Ali Paşa


969


 


11


11


Hüsrev Paşa (ikinci defa)


970


1


 


 


Lala Mustafa Paşa


971


5


 


 


Murad Paşa


976


1


1


25


Pehlivan Ali Paşa (ikinci defa)


977


1


 


 


Hacı Ahmed Paşa


978


1


 


 


Derviş Paşa


979


3


7


 


Lala Cafer Paşa


983


1


11


 


Hasan Paşa


985


4


5


 


Behram Paşa


989


 


7


 


Hüseyin Paşa


989


 


7


 


Hasan Paşa (ikinci defa)


990


1


4


 


Süleyman Paşa


991


 


1


 


Üveys Paşa


991


1


 


 


Mehmed Paşa


992


 


1


 


Üveys Paşa (ikinci defa)


992


1


 


 


Ali Paşa


993


 


7


 


Çamurcu Mehmed Paşa


994


 


4


 


Ali Paşa (ikinci defa)


994


 


4


 


Sinan Paşa


994


1


7


 


Hasan Paşa (üçüncü defa)


996


1


4


 


Mustafa Paşa


997


 


7


 


Sinanpaşa-zâde Mehmed Paşa


998


1


6


 


Halil Paşa


1000


1


3


 


Satırcı Mehmed Paşa


1001


 


7


 


Bostancı Ali Paşa


1001


 


1


 


Murad Paşa


1001


1


8


7


Hüsrev Paşa


1003


 


 


8


Murad Paşa (ikinci defa)


1003


 


7


 


Hüsrev Paşa (ikinci defa)


1004


1


4


 


Mustafa Paşa


1005


1


 


 


Cağalpaşa-zâde Sinan Paşa


1006


 


 


8


Ahmed Paşa


1006


1


1


 


Hüsrev Paşa (üçüncü defa)


1007


 


6


19


Şerif Mehmed Paşa


1008


1


4


11


Sinanpaşa-zâde Mahmud Paşa


1009


1


1


16


Osman Paşa


1011


 


11


10


Bostancı Ferhad Paşa


1012


 


10


8


Raziyehatun-zâde Mustafa Paşa


1013


 


 


4


Sinanpaşa-zâde Mahmud Paşa (ikinci defa)


1013


 


5


 


Osman Paşa (ikinci defa)


1013


 


1


 


Tavaşî Mehmed Paşa


1014


1


2


11


Sinanpaşa-zâde Mahmud Paşa (üçüncü defa)


1016


 


4


11


Tavaşî Mehmed Paşa (ikinci defa)


1016


1


6


 


Sinan Paşa


1017


 


3


25


Kapudan Hafız Ahmed Paşa


1018


6


 


 


Silahdar Çerkes Mehmed Paşa


1024


2


6


 


Çüne Mehmed Paşa


1027


 


6


 


Ahmed Paşa


1027


 


6


 


Mustafa Paşa


1028


 


6


 


Süleyman Paşa


1029


2


 


 


Murtaza Paşa


1031


1


 


 


Mehmed Paşa


1032


 


 


8


Mustafa Paşa (ikinci defa)


1033


1


 


 


Niğdeli Mustafa Paşa


1034


1


 


 


Gürcü Mehmed Paşa


1035


1


 


 


Tabar Mehmed Paşa


1036


1


 


 


Küçük Ahmed Paşa


1037


3


 


 


Yeniçeriler Ağası Mustafa Paşa


1040


1


 


 


Süleyman Paşa


1041


 


3


 


Yusuf Paşa


1042


 


3


 


Küçük Ahmed Paşa (ikinci defa)


1042


2


 


 


Mustafa Paşa


1044


1


 


 


Küçük Ahmed Paşa (üçüncü defa)


1045


1


 


 


Derviş Mehmed Paşa


1046


2


 


 


Yeniçeriler Ağası Mustafa Paşa (ikinci defa)


1048


1


 


 


Çifteli Osman Paşa


1049


1


 


 


Mehmed Paşa


1050


1


 


 


Ahmed Paşa


1051


1


 


 


Melek Ahmed Paşa


1052


1


 


 


Hırad Mehmed Paşa


1053


 


 


12


Silahdar Yusuf Paşa


1053


1


 


 


Gürcü Mehmed Paşa


1054


1


 


 


İbrahim Paşa


1055


1


5


 


Gürcü Mehmed Paşa(ikinci defa)


1056


1


 


 


Muharrem Paşa


1057


1


 


 


Köprülü Mehmed Paşa


1058


1


 


 


Mehmed Paşa


1059


1


 


 


Silahdar Murtaza Paşa


1060


 


5


 


Sivaslı Mustafa Paşa


1060


2


 


 


Ak Mehmed Paşa


1062


2


 


 


Defterdarzâde Mehmed Paşa


1064


2


 


 


Gazi Paşa


1066


1


 


 


Mehmed Paşa


1067


1


 


 


Silahdar Murtaza Paşa (ikinci defa)


1068


 


4


 


Tayyar Ahmed Paşa


1068


2


 


 


Kadri Paşa


1070


1


 


 


Gürcü Mustafa Paşa


1071


1


 


 


Köprülüzade Ahmed Paşa


1072


1


 


 


Süleyman Paşa


1073


1


 


 


Filibeli Mustafa Paşa


1074


2


 


 


Salih Paşa


1076


1


 


 


Kaplan Mustafa Paşa


1077


1


 


 


Firari Mustafa Paşa


1078


 


7


 


Çavuşzade Mehmed Paşa


1078


1


 


 


İbrahim Paşa


1079


3


 


 


Hüseyin Paşa


1082


1


 


 


Kara Mehmed Paşa


1083


1


 


 


İbrahim Paşa


1084


1


 


 


Kürd Hüseyin Paşa


1085


3


 


 


Osman Paşa


1088


2


 


 


Abaza Hüseyin Paşa


1090


5


 


 


Osman Paşa (ikinci defa)


1095


2


 


 


Kaplan Paşa


1097


1


 


 


Salih Paşa


1098


1


 


 


Hamza Paşa


1099


2


 


 


Ahmed Paşa


1101


1


 


 


Murtaza Paşa


1102


1


 


 


Gürcü Mehmed Paşa


1103


1


 


 


İsmail Paşa


1104


2


 


 


Silahdar Osman Paşa


1106


2


 


 


Bıyıklı Mustafa Paşa


1108


1


 


 


Ahmed Paşa


1109


2


 


 


Hacı Kıran Hasan Paşa


1111


1


 


 


Silahdar Hasan Paşa


1112


1


 


 


Arslan Paşa


1113


1


 


 


Kürd Bayram Paşa


1114


1


 


 


Arslan Paşa (ikinci defa)


1115


1


 


 


Firari Hüseyin Paşa


1116


1


 


 


Kürdzade Bayram Paşa


1117


1


 


 


Baltacı Süleyman Paşa


1118


1


 


 


Halil Hüseyin Paşa


1119


1


 


 


Osman Nasuh Paşa


1120


5


 


 


Çerkes Mehmed Paşa


1125


1


 


 


Topal Yusuf Paşa


1126


1


 


 


Kapudan İbrahim Paşa


1127


1


 


 


Köprülü Abdullah Paşa


1128


1


 


 


Receb Paşa


1129


1


 


 


Abotok Osman Paşa


1130


1


 


 


Kethüda Osman Paşa


1131


2


 


 


Matukzade Osman Paşa


1134


1


 


 


Abotok Osman Paşa (ikinci defa)


1135


2


 


 


Azmizade İsmail Paşa


1137


6


 


 


Aydınlı Abdullah Paşa


1143


3


 


 


Azmizade Süleyman Paşa


1146


5


 


 


Hüseyin Paşa


1151


1


 


 


Muhassıl Osman Paşa


1152


1


 


 


Abdipaşazade Ali Paşa


1153


1


 


 


Azmizade Süleyman Paşa (ikinci defa)


1154


2


 


 


Azmizade Esad Paşa


1156


14


 


 


Mekkîzade Hüseyin Paşa


1170


1


 


 


Çinici Abdullah Paşa


1171


2


 


 


Çalık Mehmed Paşa


1173


1


 


 


Sadık Osman Paşa


1174


10


 


 


Azmizade Mehmed Paşa


1184


1


 


 


Bostancı Hafız Mustafa Paşa


1186


1


 


 


Azmizade Mehmed Paşa (ikinci defa)


1187


10


 


 


Osmanpaşazade Mehmed Paşa


1197


 


 


20


Osmanpaşazade Derviş Paşa


1197


1


 


 


Cezzar Ahmed Paşa


1198


2


 


 


Battal Hüseyin Paşa


1200


1


 


 


Dalatî İbrahim Paşa


1201


4


 


 


Cezzar Ahmed Paşa (ikinci defa)


1205


5


 


 


Azmizade Abdullah Paşa


1210


3


 


 


Halil İbrahim Paşa


1213


 


2


 


Cezzar Ahmed Paşa (üçüncü defa)


1213


1


 


 


Azmizade Abdullah Paşa (ikinci defa)


1214


4


 


 


Cezzar Ahmed Paşa (dördüncü defa)


1218


1


 


 


Halil İbrahim Paşa (ikinci defa)


1219


1


6


 


Azmizade Abdullah Paşa (üçüncü defa)


1221


2


 


 


Genç Yusuf Paşa


1223


2


 


 


Süleyman Paşa


1225


2


 


 


Silahdar Süleyman Paşa


1227


3


 


 


Rumelili Süleyman Paşa


1231


 


6


 


Hafız Ali Paşa


1231


4


 


 


Şişman Salih Paşa


1235


 


3


 


Madenli Salih Paşa


1235


 


2


 


Sadrıesbak Derviş Paşa


1236


3


 


 


 


1238


1


 


 


Bilanî Mustafa Paşa


1239


2


 


 


Veliyüddin Paşa


1241


2


 


 


Salih Paşa (ikinci defa)


1243


1


 


 


Sadrıesbak Abdurrauf Paşa


1244


2


2


 


Selim Paşa


1246


1


 


 


Hacı Ali Paşa


1247


 


3


 


Mısırlı İbrahim Paşa


1247


9


 


 


Hacı Ali Paşa (ikinci defa)


1256


 


1


20


Necib Paşa


1257


1


 


 


Ahmed Paşa


1257


 


3


 


Bağdadlı Ali Rıza Paşa


1258


3


 


 


Halid Paşa


1261


 


1


 


Ali Paşa


1261


1


 


 


Musa Sukûtî Paşa


1262


2


 


 


Halil Kâmilî Paşa


1264


1


 


 


Osman Paşa


1265


1


 


 


Damad Mehmed Said Paşa


1266


1


 


 


Erzincanlı Ahmed İzzet Paşa


1267


1


 


 


İshak Paşa


1268


 


4


 


Ali Aşkar Paşa


1268


1


6


 


Mehmed Arif Paşa


1270


 


4


 


Salih Vamık Paşa


1271


1


 


 


Sadrıesbak Mahmud Nedim Paşa


1272


 


11


 


Mustafa Paşa


1273


 


1


 


Ahmed İzzet Paşa


1273


 


11


 


Kütahyalı Ali Paşa


1274


1


 


 


Halil Kâmilî Paşa (ikinci defa)


1275


 


3


 


Ahmed İzzet Paşa


1275


1


 


 


Muammer Paşa


1276


 


3


 


Mehmed Emin Paşa


1277


1


 


 


Zabtiye Müşiri Esbak Mehmed Paşa


1278


1


1


 


 


Beyrut vilayetinin teşkilinden beri valilikle Beyrut’u teşrif buyuran zevât-ı kiram[26].


 










































































Valilerin isimleri


Tayin tarihi


Memuriyet süresi


 


 


Yıl


Ay


Gün


Ali Paşa


8 Mart 1888


 


11


23


Hüseyin Fevzi Paşa (vekaleten)


2 Mart 1889


 


2


2


Raif Paşa


Gelmemiştir.


 


 


 


Rauf Paşa


3 Mayıs 1889


 


2


10


Aziz Paşa


25 Temmuz 1889


2


3


19


İsmail Kemal Bey


11 Ocak 1892


 


6


2


Halid Bey


31 Temmuz 1892


2


 


18


Nasuhi Bey


23 Ağustos 1894


2


3


12


Hasan Paşa (vekaleten)


5 Aralık 1896


 


4


1


Nazım Paşa


5 Nisan 1897


 


3


21


 


KUDÜS


Yavuz Sultan Selim, Mercidabık’ta Memluklara karşı kazandığı zaferden sonra Halep, Hama ve Şam üzerinden ilerleyerek 29 Aralık 1516’da Kudüs’e geldi. Ancak Kudüs padişahın gelişinden evvel muhtemelen Ekim 1516’da Osmanlı yönetimine girmiştir[27].


1831-1840 yıllarında gerçekleşen Kavalalı Mehmed Ali Paşa dönemi hariç Aralık 1917’ye kadar Kudüs’te Osmanlı hakimiyeti sürdü. Kudüs, Osmanlı yönetimi altında hep sancak statüsünde kalmakla birlikte bağlı bulunduğu merkez zamanla değişmiştir. 1516-1831 yılları arasında Şam eyaletine bağlı olmuş, 1831-1841 Mehmed Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa yönetiminde, 1841-1865 yılları arasında Sayda eyaleti, 1865’te ise Sayda ve Şam eyaletlerinin birleştirilmesiyle oluşturulan Suriye vilâyeti içerisinde yer almıştır. 1872-1917 yılları arasında ise müstakil mutasarrıflık olarak doğrudan merkezî hükümete bağlanmıştır.


Kudüs mali açıdan ise önceleri Halep, 1860’ların ikinci yarısından itibaren ise Şam defterdarlığına bağlanmıştır[28].


XVIII. yüzyılda genel olarak Kudüs’ün şartları ağırlaştı. 1702 yılında Kudüs sancakbeyi tayin edilen Muhammed Paşa’nın vergileri artırması ve vergi toplamada sıkı davranması üzerine Nakibüleşraf Muhammed Hüseynî’nin öncülüğünde bir isyana sebep olmuş ve iki yıl fiili olarak Kudüs nakibüleşrafın yönetiminde kalmıştır. İsyan 1705’te askerî güç kullanılarak Şam Eyaleti valisi tarafından bastırılmıştır. Bölgede gelişen Vehhâbî tehlikesine karşı 1810 yılında Sayda Valisi Süleyman Paşa Kudüs sancak beyliği görevini de üstlendi[29].


Bir bölgenin idarî yapılanmasını tespit bakımın önemli verilere ulaştığımız iki müesseseyi, mahkemeleri ve daha sonra oluşturulan belediye teşkilatlarını takip ederek de Filistin’in idarî taksimatına bir göz atmakta yarar var.


 


 


MAHKEMELER


Sancakbeylerinden sonra en yüksek rütbeli resmî görevliler olan kadılar, elimizdeki belgelere göre Filistin’in beş sancak merkezinde (Gazze, Kudüs, Nablus, Lajjun ve Safad) görevlerini yürütüyorlardı. Bunun dışında, Beyt Cibrin Yafa güneyindeki Macdal, Ramlah, Akka ve Elcelil’de Kafr Kanna gibi birkaç büyük köyde de, adaleti icra ediyorlardı. Bunlar arasında Kudüs kadısı özel bir mevkie sahip görünüyordu, zira kazai yetkisi, Kudüs sancağından çok daha geniş bir bölgeyi kapsıyordu[30].


Siyasi otorite açısından Şam ve Sayda vilayetine bağlanan Nablus adlî bakımdan Kudüs kadılığının yetki alanı içinde bulunuyordu. Nablus naibleri Kudüs kadısı tarafından tayin edilir ve ona bağlı kalırdı. Tanzimat öncesi dönemde Nablus naiblerinin bölgenin Bustâmî, Cevherî, Dekkak, Halîdi ve Temîmi gibi ulema ailelerinin seçildiği görülmektedir. 1860’lardan sonra Nablus naiblerini doğrudan Anadolu kazaskerliği tayin etmiştir[31].


 


Filistin’in Kudüs, Yafa, Nablus, Akkâ, Hayfa, Safed, Aclun, Kerek ve Tafile’de şer‘iye mahkemeleri kurulmuş ve sicillerinin bir kısmı günümüze kadar ulaşmıştır.


Filistin’de şer‘iyye mahkemelerinin dışında kurulan Nizamiye Mahkemeleri de şu şekildedir: Akkâ Mahkemesi, Nablus Mahkemesi, Cinin Mahkemesi, Bebi Sa‘b Mahkemesi, Cimmain Mahkemesi ve Birüsseb‘ Mahkemesi.


Bidayet mahkemeleri ise Hayfa, Safed ve Taberiye’de bulunmakta idi[32].


 


BELEDİYELER


Dünyada cemiyet ve şirket gibi tüzel kişiliklerin gelişmesiyle ve sivil inisiyatif ile doğan belediyeler, Osmanlı’da devlet eliyle ve hatta zoruyla kurulmuş bağımlı kurumlardır.


Osmanlı idaresinde ilk belediye teşkilatı İstanbul’da 1855 tarihinde kurulmuştur. 1864 tarihli İdare-i Vilâyet Nizamnâmesi ile taşra belediye teşkilatları faaliyete geçirilmiştir.


1871 tarihli Vilâyet Nizamnâmesi Osmanlı Devleti’nde belediye teşkilatı için kısım ayıran ilk kanundur. 1867 talimatlarını tavzih eden bu kısımda belediyenin görevlerini, meclis üyeliği için gerekli şartları ve gelir-gider kalemleri açıklanmıştır[33].


 


Beyrut vilayetinde bulunan belediyeler ve başkanları[34]: Akkâ (Başkanı Kasım Salim Efendi 1884), Hayfa (Başkanı Mustafa Efendi 1884), Taberiye (Abdullah Efendi 1884, Said Taberî Efendi 1899); Safed (Hasan Nehvî Efendi 1884); Nasıra 1875 (Tannus Küvâr 1875, Abdülmecid Fahum 1899); Nablus; Cinin (Hüseyin Abbuşî Efendi 1899); Tulkerem, Cemmain (Başkan vekili Selim Osman Efendi); Yafa (Vehbi Dabbağ, Hüsnî Bey, Ömer Bitar, Muhammed Decânî, Ali Bey); Bi‘rüsseb‘; Gazze 1893 (Mustafa Elemî, Ahmed Elemî, Ali Şevva, Abdullah Elemî, Halil Bisuso, Sait Şevva).


1863 yılında Kudüs Belediyesi teşekkül etti. Sancak yönetimini düzenlemek üzere bir idare meclisi kuruldu. 1886’da Kudüs polis gücü oluşturuldu[35].


Beyrut vilayetinde Gümrük bulunan yerler: Akka, Tantura, Basa, Kaysariye, Hayfa, Yafa, Gazze, Hanyunus, Abuzabura, Harem[36].


I. Dünya Savaşı sonlarında ise Filistin’de idarî taksimat şu şekildeydi:


Akkâ Sancağı: Akkâ, Hayfa, Nasıra, Safed ve Taberiye kazalarıyla dört nahiye ve 256 karyeden oluşmaktaydı.


Nablus Sancağı[37]: Nablus, Cinin, Beni Sa‘b ve Camain kazalarıyla yedi nahiye ve 238 karyeyi kapsıyordu.


Kudüs Mutasarrıflığı: Kudüs, Halilürrahman, Yafa, Gazze ve Birüssebi‘ ile 14 nahiye ve 219 karyeden müteşekkil idi[38].


1918’de Filistin bölgesinin İngilizlerin eline geçmesiyle Osmanlı hâkimiyeti sona erdi. 1918–1920 yıllarında İngiliz askerî idaresinde kaldı ve 1920 San Remo Konferansı’nda Filistin İngiliz manda idaresine verildi.


 


Kemal Gurulkan – Başbakanlık Osmanlı Arşivleri


 


Bu çalışmanın bir bölümü Kültür Dergisi Haziran 2009 Filistin Özel Sayısında Yayınlanmıştır.






[1] Karaman, M. Lütfullah, Filistin Mad., DİA, c. 13, s. 89.



[2] Uriyel Heyd, Otoman Documents on Palestine 1552-1615, Oxford 1960, s. 39.



[3] Heyd, age., s. 40.



[4] Walid el-Arid, XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Filistin’de Dini, Kültürel ve Sosyal Müesseler, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İst. 1989, s. 1-2.



[5] Kılıç, Orhan, XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin Eyalet ve Sancak Teşkilatlanması, Osmanlı, c. 6, s. 89-110.



[6] BOA, A. DVNS.MHM. d., 80/365.



[7] Karaman, agm., s. 92



[8] Heyd, age., s. 43.



[9] Heyd, age., s. 46., Bu yüzyılda Kudüs sancak beylerinin çoğu Tûkan ve Nimr ailelerinden seçildi. Aynı şekilde bu dönemde Hüseynî ailesinden, şer‘i mahkeme üst görevlileri ve belediye başkanları da Halidî ailesinden seçildi. I. Meşrutiyet Meclisi’nde Kudüs’ü temsil etmek üzere Halidî ve Hüseynî aileleri yarışmış, seçimi Yusuf el-Halidî kazanmıştır. II. Meşrutiyet meclisinde ise Kudüs bu aile üyelerinden Ruhi el-Halidî ve Said el-Hüseynî tarafından temsil edilmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Kamil Cemil el-Aselî, Kudüs Md., DİA, c. 26, 335.


 



[10] İlber Ortaylı, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840-1880), TTK Yay., Ankara 2000, s.51.



[11] Collas, Bernard Camille, 1864’de Türkiye, Bileşim Yayınevi, İstanbul 2005., s. 303’de Akkâ, Nablus, Kudüs Sayda eyaleti içerisinde zikredilmektedir.



[12] Walid, agt., s. 3.



[13] Dursun, Davut, Beyrut Mad., DİA, c. 6, s. 82.



[14] 1317 Suriye Vilayet Salnamesi, s. 83. Merkeze bağlı olarak idare edilen müstakil mutasarrıflıklar şunlardı: Kudüs-i Şerif, Yafa, Gazze, Halilürrahman, Bingazi, Zor, İzmid, Kale-i Sultaniye, Çatalca ve Cebel-i Lübnan.



[15] Milliyetler mozaiğine sahip Lübnan’da meydana gelen etnik çatışmalar bir vilayet kanunu hazırlanmasını tetikleyen bir etken olmuştur. Ayrıntılı bilgi için bkz., Kırmızı, Dr. Abdülhamit, 19. Yüzyılda Osmanlı Taşra İdaresi, Selçukludan Cumhuriyete Şehir Yönetimi içinde, Türk Dünyası Belediyeler Birliği Yayını, İstanbul 2008, s. 299-319.



[16] Karaman, agm., s. 92



[17] Sertoğlu, Mithat, Osmanlı Tarih Lûgatı, s. 297-301. Salname; Geçmiş yılların veya bir yılın bütün olaylarını, her türlü icraatını, istatistik, ticaret, sanayi, iktisat, tarih, fen ve biyografi bilgilerini özet halinde ihtiva etmek üzere tertip ve neşredilen eserler hakkında kullanılan bir tabirdir. Askerî, Bahriye, Devlet, Hariciye, İlmiye, Maarif, Rasadhane, Rüsumat, Vilayet salnameleri şeklinde türleri yanında özel müessese ve şahıslar tarafından da hazırlanan salname türleri bulunmaktadır.



[18] Emecen, Feridun, Akka Mad., DİA, c. 2, s. 265-267.



[19] 1318 Beyrut vilayet Salnamesi, s. 208 vd.



[20] Walid, agt., s.3, 14 numaralı dipnot.



[21] 1318 Beyrut Vilayet Salnamesi, s. 217 vd.



[22] Buzpınar, Şir Tufan, Nablus Mad, DİA, c. 32, s. 265-268.



[23] 1311 Beyrut Vilayet Salnamesi, s. 462-464. Beyrut, Akka, Nablus ve Safed nüfus verileri aynı salnameden alınmıştır.


 



[24] Buzpınar, agm.



[25] 1317 Suriye Vilayet Salnamesi, s. 282-291.


 



[26] 1318 Beyrut Vilayet Salnamesi, s. 73.



[27] Kamil Cemil el-Aselî, Kudüs Md., DİA, c. 26, 334.



[28] Heyd, age., s. 42.



[29] Aselî, agm., s. 335.



[30] Heyd, age., s. 42.



[31] Buzpınar, agm.



[32] Walid, agt., s. 137-138



[33] Kırmızı agm., s. 300-301.



[34] Walid, agt., s. 151-153.



[35] Aselî, agm., s. 336.



[36] 1318 Beyrut Vilayet Salnamesi, s. 217 vd.



[37] Sungur, Mutullah, XIX. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde Taşra İdaresi ve Vilâyet Yönetimi, Türkler, c. 13, s. 758-759’da vermiş olduğu 1877-1918 idari taksimat karşılaştırmasında 1918’de Akka ve Nablus’u Musul vilayetine bağlı olarak göstermektedir.



[38] Walid, agt. s. 3.

14.395 okunma

Bir cevap yazın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir