GELİBOLU’YU ANLAMAK

Birinci Dünya Savaşı sırasında Çanakkale Cephesi, birçok savaş taktiklerinin denendiği ve geliştirildiği önemli bir cephe olarak karşımıza çıkmaktadır. Türk askerlerinin Çanakkale’de geçit vermemek ve İtilaf güçlerinin bir an önce bu cepheyi delmek amacıyla etkin olarak kullandıkları lağım harekatı, savaşın dikkati çeken bir tarafını oluşturmaktadır.

Türk tarafı bu savaşta mümkün olduğunca lağımlardan istifade etmeye çalışsa da elde yeterince vesait ve bu işte çalışacak tecrübeli askerin azlığı yüzünden bazı zorluklar yaşamıştır. Buna rağmen patlatılan lağımlarla bazı mevziler ele geçirildiği gibi düşman askerinin maneviyatında da büyük tesiri olmuştur.

Günümüzde bile Çanakkale Muharebeleri’nden kalma lağımların gün yüzünde olması, lağım harekatının nasıl yapıldığı konusunda insanlarda merak uyandırmaktadır. Bu yazımızda, Çanakkale Muharebeleri’ne katılmış olan Alman Lağımcı Zâbitânı’ndan Mülazım-ı Evvel Bruh Müller’in, 1916 yılında Maltepe İstihkâm Talimgahı’nda verdiği konferansın tercümesini paylaşacağız.

Müller bu konferansında, Güney Cephesi’nde Zığındere, Yumurta Tepe, Kerevizdere ve Kirte Deresi civarındaki lağım muharebeleri, lağım taarruzlarının nasıl ve ne şekilde olacağı, düşman tarafından patlatılmaya hazır olan bir lağıma karşı yapılması gerekenler, lağımların inşası ve gerekli malzemeler, galeri inşası, lağım inşasında çalışacak askerlerin özellikleri ve çalışma şartları, dinleme hizmeti, imlâ hakkı ve sıkılama vb. gibi lağım harekatı ile ilgili birçok önemli konulara değinmiştir.

Çanakkale Muharebesi’ne iştirak eden Alman Lağımcı Bölüğü Zâbitânı’ndan Mülazım-ı Evvel Bruchmüller’in Maltepe İstihkâm Talimgahı’nda verdiği konferans tercümesidir:

ÇANAKKALE HARBİ’NDE LAĞIM MUHAREBESİNE DAİR ELDE EDİLEN TECÂRİB

BRUCHMÜLLER

 MATBAA-İ ASKERİYE, KARARGÂH-İ UMÛMİ ON İKİNCİ MEVKİ-İ MÜSTAHKEME ŞUBESİ

İSTANBUL 1916.

Mukaddime

Gelibolu şibh-i ceziresinde cenub grubundaki muharebe esnasında lağım muharebesi yalnız müdafaa nokta-i nazarından bir ehemmiyet hususiyeyi hâiz bulunuyordu. Büyük mikyasda bir lağım taarruzu icra edilemiyordu; Çünkü lüzumu olan vesait muavene ve kuvve-i ameliyeye me’a ziyadeten sahib olan düşman, lağım muharebesini bazı mahallerde o kadar tevsi etmemişti ki elde bulunan bütün kuvvet ancak tehdit olunan mahallerde düşmanı darda kifayet ediyordu. Buna bir de bizim taraf yardımcı efradının kamilen tecrübesizliği ve bundan başka çok zayiat verdikleri zaman alayların lağım ameliyatına daima pek az efrad tahsis etmeleri de inzimâm ediyordu.

Vâsi lağım ameliyatı, Zığın Dere ile deniz arasında, Yumurta Tepe’de, Kereviz Dere’de ve muharebenin nihayetine doğru her iki Kirte deresinde cereyan etmişti. Sağ cenahda İngilizlerin mevzi’î birkaç yüz metre genişliğinde denize müteveccih dik bir sırtın yukarı kenarında bulunduğundan tarafımızdan icra edilecek bir lağım taarruzu hususu bir muvaffakiyeti zaman etti. Bu tehlikeyi tamamiyle önlemiş olduğu içindir ki düşman, daha bizim lağım ameliyatının başlamasından akdem (1331 Eylül’ünde) vâsi bir müdafaa tertibatı [Galeri] ihzâr etmişti. Zığındere’ye karşı hakimiyeti dolayısıyla düşman için Yumurta Tepe’nin bir ehemmiyet hususiyesi var idi. Bundan başka düşmanın Mevzi’î daha çukurda olduğu için düşman burada suhuletle çalışmak gibi bir faydaya da malik idi. Kereviz Dere’de ise; Bizim mevzi dik bir yamacın yukarı kenarında birkaç yüz metre tûl’ünde olarak imtidâd ediyor ve yalnız bir kısım avcı hendeği düşmanın lağım taarruzuyla tehdit edilmiş bulunuyordu.

Lağım Taarruzu

Lağım taarruzuna bazı mahallerde teşebbüs edildi. Ve kısmen de muvaffakiyetle neticelendi  [Eylül 331 Yumurta Tepe’de]. Her bir dehlizle düşmana kadar vâsıl olunamayacağı gibi diğer cihetten bir çok lağım infilak ettirerek düşman mevzi’îni geniş bir cephe ile tahrip edebilmek için daima bir çok dehlizle ileriye gidildi. Hedef olarak hususi yan ateş icra eden tertibat ile, muhtelif hendeklerin birleştikleri nokta . . . . . ilâh intihâb oldu. Düşmanı müdafaa lağımlarını infilak ettirmeye icbâr etmek ve esas dehlizle de bila izac düşman mevzine vasıl olmak için kısmen bir kaç dehlizle ileriye doğru çalışıldı. Düşman mevzinin önünde dehlizler kısmen daha bir çok kola ayrılıyordu. Dehlizlerin muhitini mümkün olduğu kadar uzun müddet düşmana sezdirmemek için bu gibi ameliyatlarda büyük bir sükunet ve ihtiyat sûret kat’iyede elzemdir. Bu gibi lağım infilaklarının, başlıca tarz hedefleri ve düşmanın müdafaa lağımlarını tahripten başka avcı hendeklerindeki düşman efradının kuvve-i maneviyatında büyük bir tesiri vardır.

Lağım infilakları münhasıran bir hücum ihzâr maksadıyla icra edilirse büyük imlâ hakları vaz edilmelidir; Fakat; bu halde hücum kıtaatı kafi bir mesafede ve mesturen yerleştirilmiş bulunmalıdır.  Eğer hücum kıtaatı mümkün olduğu kadar düşmana yakın duracaklarsa bunun için küçük imlâ haklarının vaz’î şâyân tavsiyedir. Bu sonuncu ameliyat ise oldukça ziyade bir kuvve-i ameliyeyi istilzâm idi. İnfilaktan sıçrayacak olan taş parçalarına karşı hücum kıtaatını muhafaza ve sıyânet etmek için avcı hendeği her halde kısmen çit ve tahta levhalarla örtülmelidir.

Taarruz bir sûretde ilerlemekte eski infilak çukurlarından tamamen istifade olunabilir. Kazılan eski infilak çukurlarından dehlizde küşad olunur. Me’a hâzâ bu gibi çukurlar iyice ıslah edilmiş bulunmalıdır. Bir de bu çukurların üzerinde umumiyetle el humbara ve büyük bomba ateşleri temerküz edeceğinden arka siperleri vücuda getirilmesi bilhassa elzemdir. Zaman ve ameliyattan tasarruf için kâideten bir lağım taarruzunun mebde’i mümkün mertebe düşmana yakın bulunmalıdır. Bu sırada düşmanın el humbarasıyla barınamayacak bir hale getirse de nazar-ı itibara alınmalıdır.

Bundan başka dehlizler takarrüb hendeklerinden veyahut ileri sürülmüş küçük mevaziden de [Lağım hendeği] küşad edilebilir. Bu gibi mevazin ise piyade postalarıyla bilhassa muhafaza edilmiş bulunması elzemdir. Maksad esas taarruz ameliyatının mümkün olduğu kadar uzun müddet düşmana gizlenmiş kalmasıdır. Bunun için belli olacak her şeyden tevakki edilmelidir [Gürültü ile gidip gelmeler, tarassud aynalarıyla sık sık bakmalar, düşman nazarından kaçamayacak mahallere yani toprakların dökülmesi, lağım çerçevelerinin harice vaz’i gibi]. Her halde asıl avcı hendeğinde dehlizlerin mebde’ini tesis etmekten mümkün olduğu kadar ictinâb etmelidir.

Kâfi zaman mevcut ise dehliz medhali en iyisi bir parça geride küşad edilerek bu suretle hem dehliz medhali daha ziyade muhafaza edilmiş ve hem de avcı hendeğindeki mürûr ve ubûr iz’ac edilmemiş olur. Bundan başka nüzuli dehlizlerle taarruz için luzumu olan derinliğe bu sûretle daha suhuletle vasıl olunmuş olur.

Müdafaa

Müdafaada dahi, zamanın dinleme hidmetine olan az veya çok müsaadesine göre, dehlizlerin müteaddid olması lüzumu vardır. Bilhassa tehdit olunan mühim noktada mümkün olduğu sûretde daha bidayette müdafaa lağım sistemi vücuda getirilmelidir. En geç olarak; düşmanın lağım taarruzuna dalalet eden ilk emare [Yani düşman tarafından atılmış yeni toprak, aynalarla sık sık beklemek, pek çok gidip gelmeler, geriye îsâl eden hendek şivlerde geceleyin zıyâ gölgesi, yakından muharebe vesaitiyle faaliyet fevkalaade ki] görülür görülmez tedâfüî lağım tertibatına başlanmalıdır. Düşmanın lağım ameliyatı fark edilince, kendi müdafaa lağım tertibatımızın engeline kadar düşmanın bu ameliyatı bomba, el humbaraları, topçu bombardımanı, keşif kolları ile taciz edilmelidir. Düşmanın lağım ameliyatı tehdit edecek sûretde terk etmiş ise bu halde yanına mümkünü’l-icrâ olan tedbir tehaffuza, düşman mevzine bir taarruz icrasıyla dehliz medhallerini birlikte götürülen imlâ haklarıyla tahrip etmekten ibaretdir. Müdafaa sistemindeki lağımlar daha düşmanın lağım ameliyatının başlangıcında ikmal edilmiş bulunur ise, müdâfi’n için âtideki fevâid temin edilmiş olur:

• Müdafaa lağımlarının vüs’at ve vaziyeti mütearrız için mechul kalır. Müdâfi’n esas bir sûretde tahrip edebilmek için düşman dehlizlerinin mümkün mertebe takribine müsaade edebilir. Düşman dehlizlerinin altından veya yanından icrâ edilecek lağım infilakı ekseriyetle muvaffakiyeti kefildir. Bu sebeble düşmanın bizim dehlizin içinden kaçarak bırakılmasından dolayı hiç havf etmeye mahal yoktur. Düşman lağımcılarının çalıştığı bir zamanda yapılacak olan böyle bir lağım infilakından daima muvaffakiyet elde edilir. Bu sûretle lağım infilakının, düşmanın zayiatından mâadâ düşman lağımcı efradı üzerine manevi bir tesiri de vardır.

Cepheden lağım infilak ettirmenin tesiri az olduğu gibi böyle bir infilak ekseriye yalnız dehliz ön duvarını çöktürür.

• Eğer müdâfi’n kendi dehlizlerini vakitle ihzâr etmiş olursa ilk infilakların hududunu tayin edebilir. Müdafaa lağımları kendi mevzimizi bir infilakta tehlikeye ilkâ etmeyecek sûretde daha ilerletilmemiş bulunuyor ise düşmana mukabil her halde çalışılmak için idi.

Dinleme hidmeti ehemmiyetli bir sûretde teshîl edeceğinden müdafaa için bir galerinin tesisi bilhassa lüzumdur. Her müdafaa dehlizinin içine dinleyici postaları ikâme olunmalıdır. İki dehliz arasında bir lağım gürültüsü işitilirse bu iki dehlizin hiç olmazsa birinde düşmana mukabil çalışılmalıdır. Düşman dehlizi muvaffakatle infilak ettirilecek derecede takarrüb etmiş ise bu infilak ya bir çukur hasıl edecek imlâ hakkıyla veyahut gürletme imlâ hakkıyla vukû’a gelir. Birincisi emin bir muvaffakiyeti temin eder ise de ikincisi fevkalaride bir tesiri olmadığından ne bir endaht meydana taksîr eder ve ne de çukur için bir muharebeye sebebiyet verilmiş olur. Hasıl olan çukurun düşmanın işgaline mani olabilmek için bize karib olan kenarının işgali elzemdir. Kendi müdafaa lağım tertibatımızın mümkün mertebe sıyâneti kâideten elzem bulunduğundan ki erken ve mümkün ise bir esas dehliz dahilinde lağım infilak ettirilmelidir. Tesiriyata emniyet edilmiyorsa düşmanın lağım infilak ettirmesine müsaade edilir. Dahilinde lağım infilak ettirilen bir dehliz mümkün olduğu mertebe derhal hasen hale ifrâğ edilmelidir.

Düşmanın burgu taarruzunda ayn vechile ya burgu hazinesini tahrip etmeye yahut delen düşman neferi kendi dehlizlerimizden birinin dahiline girerse bunu lağım infilakıyla öldürmeye veya sıkıştırmaya veyahut nihayet burgu imlâ hakkı almaya bakmalıdır [Düşmanın bilmeyerek bizim dehlizlerden birinin dahiline savurduğu bir burgu imlâ hakkı [1331] Kânûn-i Evvel evâsıtında mevcud olan dinleyici postamız tarafından zabt edilmiştir.]

Kendi mevzimizin altına lağım kazmak düşmanın dik mahrekli ağır topçu ateşleriyle işgal efradının tehlikeye maaruz kalmasından dolayı umumiyetle şâyân-ı tavsiyedendir. Bundan başka lüzumlu zamanda ateşlemede emin olamaz. Eğer düşman farkına varılmaksızın mevzimizin altına gelmeye muvaffak olmuş ise buna karşı aşağıya doğru lağım kazmaya çalışmak faydasızdır. Çünkü yukarıdan vukû bulacak her bir gürültüyü düşman işitebilir. Burada yapılacak bir şey varsa o da düşmanın bilahare yapacağı infilaktan sakınmak için tehdit olunan mahalin yan tarafında lağımlar hazır ve ihzâr etmektir.

Kifayet miktarı mevâd infilakı ile ateşleme vesaiti, kum torbaları sıkılamada isti’mal edilecek perde için ağaçların ameliyat mahaline yakın ve isabet ihtimaline karşı emin bir mahalde depo edilmesi sûret katiyeti lüzumdur.

Dehliz İnşâsı

Dehlizlerin Envâ’i: Nüzuli dehliz, merdivenli dehliz, amûdî kuyu ve dehlizden ibaretdir. Ekseriyetle şâyân tavsiye olan nüzuli dehlizlerdir. Zira; bu dehlizlerle gayet suhuletle münasip bir umka vâsıl olunur. Merdivenli dehlizler gidip gelmeyi işgal eder. Çünkü; dehliz profili merdivenin yüksekliği kadar geçilmiş olur. Kuyulardan ise mümkün olduğu kadar ictinâb etmelidir. Çünkü: evvelâ düşmanın bombardıman veya lağım infilakında toprakla kapanmak tehlikesi vardır. Saniyen gidip gelme, hava duhuli ve dehlizden çıkan toprağın nakli müşküldür.

Fakat; Bazen kuyu açmakta icab eder;

Evvelâ; Arazi düşmana doğru sarp olarak meyilli ise lüzumu olan derinliğe vasıl olmak için,

Saniyen; Düşman pek derinde çalışıyorsa,

Salisen; Lağım infilak çukurunun altından gidilecekse.

Bundan başka sıkılama için de iyi bir mukavemet teşkil eder; Me’a hâzâ infilak esnasında daha başka türlü desteklenir.

Dehliz; umumiyetle emniyet için çerçevelerle ıksâ olunur. Çerçevelerin ebadı [1,20 X 0,80] metredir. Uzun dehlizler için büyük profil intihabı şâyân-ı tavsiyedir. Kafi miktarda çerçeve mevcut değil ise beyzî şeklinde dehliz küşad edilir. Me’a hâzâ dehliz müdahalenin üzerinde az toprak kitlesi mevcut bulunmasından dolayı daima ıksâ olunmalıdır. Çerçeve aksamı münferidesi âtideki sûretde vaz olunur.

• İstikâmet ve meyli veren taban tahtası (eşik),
• İki zıvanalı yan tahtası (dikme),
• Tavan tahtası,
• Bir zıvanalı yan tahtası,
• Kama ve kama münavebe ile sağ ve solda bulunmalıdır. Kuyuda taban tahtası dehliz küşad edilecek tarafda bulunacakdır.

 Münferid dehlizler arasındaki mesafe; Bir düşman lağımının infilakıyla aynı zamanda iki dehliz tahrip edilemeyecek vecihle, büyük olmalıdır. Diğer cihetde birbirine o kadar yakın bulunmalıdır ki düşman fark edilmeksizin iki dehliz arasından takarrüb edemesin. Düşmanın yakın mesafede bulunması halinde takriben [30 metreye kadar] birbirinden az mesafe ile müteaddid dehlizlerin inşâsı, büyük mesafede ise büyük aralıklarla az miktarda dehliz tesisi ve fakat dehlizlerden kollar küşadı tayin tavsiyedir.

Bir Galerinin İnşâsı

Galeri; Mevzie takriben muvazi imtidâd eden bir dehlizden ibaretdir. Galeriden maksad asıl dinleme hidmeti teshîl etmekdir. Bizzat galeri lağım infilakı için isti’mal edilmeyeceğinden galeriden mümkün olduğu kadar çok mikdarda dehliz avcı ileriye sürülmelidir. Bundan başka galeri; gidip gelmeyi, nakliyatı, hava duhulünü teshîl ettiği gibi malzemenin istif edilmesi de taht imkana alınmış olur. Pek çok mahrecî olduğu için lağımcı efradın emniyetini daha ziyade kefildir. Mevziin emniyeti, galerinin mümkün mertebe mevziden uzak bulunmasını, galerinin emniyeti ise tanımış olan düşman dehliz avcıları mıntıkasının haricinde bulunmasını ve galeriden itibaren daha dehliz avcıları ileri sürülebilecek kadar uzak bulunmasını icab etdirmektedir. Me’a hâzâ bir dehliz inşâsı da pek çok kuvve-i ameliyeye ihtiyaç hissettirir. Cenub grubunda düşmanın bazı aksamında galeri vardı. Bizim tarafımızdan bir galerinin tesisine kuvve-i ameliyenin noksaniyetinden dolayı imkan yok idi.

Bir dehliz veya kuyunun küşadında suyun dahile girmemesi keyfiyeti ya medhalin münasib yükseklikte tesisi veyahut bir eşik vaz’i sûretiyle nazar-ı dikkate alınmalıdır.

Medhallerin el humbaralarına karşı muhafazasını temin için umumiyetle üzeri örtülmelidir [Fakat; bu da havanın duhulü için mahzur idi]. Bundan başka topçu bombardımanı esnasında harice tazyik edilememesi için ilk çerçeveler tahtalarla merbut bulunmalıdır.

Çanakkale’de umumiyetle piyade âlât tahkimiyesiyle çalışıldı. Me’a hâzâ çok def’a burgu kalemi iânesiyle açılan deliklere barut doldurarak küçük taş tahribatı yapıldı. Tenvirat için karpit lambasıyla mumlar işe yaramıştır.

Suların Tathîri

Temel suyu olan mahalde yalnız su tabakası üzerinde çalışılabilir. Eğer yalnız su ifrâz eden bir tabaka mevcut ise ya bu su tabakası delinir veyahut bir su kuyusu açılarak ameliyatın ilerilemesinde dehliz tedrîcen suud etdirilir ki su kuyunun içerisine cereyan edebilsin. Bu kuyuda biriken su bilahare tulumbalarla harîce cereyan ettirilir. Münhasıran bu su ehvalinden dolayı her halde zemin tabakasının mümkün olduğu kadar derin olarak muayene edilmesi şâyân-ı tavsiyedir. Hortumlar el humbaralarıyla sık sık tahrib olunduğundan ihtiyat olarak miktar kafiyede tulumba ve hortum hazır bulundurulmalıdır.

Ameliyatın Taksîmi

Dehliz ucunda çalışmak üzere beher dehliz için tebdil edecek aklî  iki nefere lüzum vardır. Çalışma müddeti azami (8) saat olup aklî iki misli istirahat ettirmek şarttır.

Toprağın nakili için beher dehlize -dehlizin tûlüne ve toprak dökülecek mevkinin uzaklığına göre- aklî [5 : 2] nefer tahsis olunur. Toprağın nakli, el humbara ateşi kesildiği zaman has etdirmeksizin icra olunabilecek vecîhle düşmanın hareketine göre tanzim olunmak icap eder.

Her dehlize nezaret için ve herşeyden evel dinleme hidmeti, muntazaman iş görülmesi, istikametin muhafazası toprağın nazar-ı dikkati celb etmeksizin dökülmesi, mücavir dehlizlerle de dinleme tecrübeleri icrası ki hidmetden mes’ul olmak üzere bir küçük zâbit veya onbaşı memur edilir.

Dehliz profili ve dehliz ile mevziîn kurgusu daima doğru olarak yapılmalıdır. Bunun için de iyi bir pusula, duvarcı terazisi, metre ölçüsü elzemdir. Krokiler mütemadiyen ikmal olunur.

Lağımcı efradı, sıhhat elzemin müsademelerde kendilerinin emniyeti için, mümkün ise kama ve rövelerle techiz olunmalıdır.

Piyade tarafından muavin olarak verilecek efraddan dahi en iyisi hususi bir lağımcı kıt’ası teşkil edilir.

Dinleme Hidmeti

Gerek müdâfi’n ve gerekse mütearrizin için gayet doğru olarak dinlemek fevkalaade hâiz ehemmiyetdir. Lağım kazılmayan dehlizlerde dinleyici postaları tertip olunur. Muayyen zamaneler için diğer dehlizlerdeki ameliyat dahi tatil edilerek her yerde dinlenir. Lağım gürültüsü işitilirse âtideki hususata dikkat edilmelidir: İstikamet, yükseklik ve zayiat, gürültünün nev’i, düşmanın çalışdığı zeminin hali [Bundan mesafesi dahi istihrâc edilebilir]. Ekseriyatla zeminin haline göre bu dinleme zamanında mevzi dahilinde mensup bir sahada bütün ameliyat dahi tatil edilir. Mesafenin doğru takdiri maksadıyla mücavir dehlizlerde kazma sesi tecrübeleri yapılması tavsiye olunur. Fakat: Bununla düşmanın nazar-ı dikakti celb edilmemelidir. Kazma ve delme gürültüsünden mâadâ olan gürültülere mesela; gidip gelme, tekerlek gürültülerine dikkat edilmelidir. Kazılan dinleme hidmeti için zemin ahvali tanımak da ehemmiyetlidir. Lağımları idare eden zâbit kendi lağım sisteminde her işitilen gürültüyü bir deftere zamanıyla kayıt eder.

 İmlâ

İmlâ hakkının büyüklüğü maksada, imlâ hakkının kendi veya düşman mevziîne olan ve zayiatına, sıkılama için olan zemine [Sıkılama ne kadar az ise imlâ hakkı o nisbette büyük] ve bir de mevcut mevad infilakıyla miktarına göre hesap edilir.

İmla hakkının hesabı: İmla Hakkı =  ص X س X ر [*] düstûruyla mükemmelen hesap olunursa da bu düstûr yalnız bir fikir verebilir.

Çalışılan aynı zemindeki bir kaç tecrübeden sonraki imlâ hakkı takribi olarak da tahmin edilir. Barut ile mevad infilakıyla tesirleri beyanındaki fark tayin edilememişdir.

Barutla lağım infilak etdirmekte, az zaman sonraki dehlize be-tekrar girebilmek faidesi vardır. İmla hakkının tesiri umumiyetle sıkılamaya göre olacağından, sıkılama mümkün olduğu kadar büyük ve umumiyetle [  ر   2   ] yapılır.

Sıkılama

Sıkılama: 2 : 3 metrede bir yapılacak ağaç perdelerle takviye edilir. Ağaç perdeler için her iki dehliz cidârda açılacak oluklar en iyisi dehliz küşad edilirken hesap edilerek yapılmış olmalıdır ki lağımın imlâsında gerideki kazma sesleriyle düşmanın nazar-ı dikkati celb edilmiş olmasın. [Tahrip talimnamesindeki ağaç perdeler için olan şekle müracaat].

İmla hakkı, tesirisini tezyîd için, mümkün ise imlâ hazinesi dahiline vaz edilir. Kâideten imlâ hakkının mahaline ve vaz’ından mukaddim her nevi ihzâret yapılmalıdır ki imlâ hakkı vaz edilir edilmez derhal sıkılanabilsin ve bir müddet açık bir akmak mecburiyeti hasıl olmasın. ihzâret ise bervech âtide: mevad infilakının icap eden miktarda ihzârı, ateşlemenin ihzârı [fünyelerin muayenesi vs] kablonun muayenesinden sonra nakillerin vaz’i. Kâideten ikişer nakil alınarak biri esas ve diğeri ihtiyat nakli olmak üzere her iki dehliz cidârında birbirine ayrı olarak temdid edilir. Bunda mühim olan, dehliz ucunda birkaç kangal telin serbest bırakılmasıdır. Bu suretle nakilin temdidi esnasında çekilmekle, ateşleme tertibatı imlâ hakkından çıkarılmamış olur. Bundan başka lüzumu kadar kum torbası doldurularak dehliz yakınında hazır bulundurulur. Perde için isti’mal edilmek üzere ya kalın kalas veyahut hafif yuvarlak ağaç intihâb olunur. Dehlizi imlâ ederken büyük bir ihtiyat ve sükunet ile hareket edilmelidir. Bu sebeple lüzumsuz gürültüden tevakki olunmak için münasip mesafelerle efrad tertip ve ikâme edilerek imlâ hakkı, kum torbaları, ağaçlar elden ele verilmek suretiyle dehliz ucuna sevk olunur. Lağım infilak etdirilecek dehliz ile mücavir dehlizlerdeki amûdî kuyular imlâ hakkının büyüklüğüne göre kapatılır. Dehlizin imlâsı esnasında düşmanın nazar-ı dikkati celb olunmamak için diğer dehlizlerde sükunetle çalaşmaya devam edilir. Çanakkale’de [331] Kânûn-i Evvel’inde düşmanın iki def’a lağım infilak ettireceği bizim tarafca evelden belli olmuştu. Çünkü; evelden olduğu gibi düşman artık hiçbir yerde çalışamıyordu. Lağım infilak ettirilecek anı, lağımı idare eden zâbit temin eder. Bu hususda mümkün ise piyade kumandanının da arzusu nazar-ı itibare alınır. Düşman dehlizi tahrip edilecek ise, daima düşmanın çalıştığı an beklenir. Pek erken lağım infilak ettirmek için hiçbir zaman piyade tarafından tazyîk edilmemelidir. Büyük lağım infilakları herhalde küçük keşif kolu hücümları veya ateş baskınıyla teşrîk edilmelidir.

Delmek

Delen daima baskın yapacağından her halde bizzat delmekten ictinâb edilmelidir. Bu delmek keyfiyeti vâki olursa adım dikkat ve fena bir dinlemenin alametidir. Her bir ihtimale karşı lağımcı efradının tesellih olunması elzemdir. Düşman lağımcı efradını öldürmek veya esir etmek ve bilahare düşman dehlizinden bir miktar işgal ederek bu kısımda lağım infilak ettirmek için düşmanın dehlizi delmesine müsaade olunması şâyân-ı tavsiyedir. Böyle bir müsademe ve vukûâta intizâr ediliyorsa vakt ve zamanıyla çok miktarda doldurulmuş kum torbaları hazır bulundurulur. Çanakkale’de defaatle her iki taraftan da delmeler vâki oldu: Me’a hâzâ hiçbir taraf hususi bir muvaffakiyet elde etmedi. Bilakis bundan bazı mahzurlar tevellüd ettiği görüldü. Böyle bir dehlize gaz bombaları atılmakla düşman yalnız uzak bulundurulabildi (Bazen düşman tarafından dikenli tel yumakları da konduğu vâki olmuştur). Tahlisiye aleti mevcut olmadığından hususi tedbir emine ittihâz edilemedi.

Düşmanın Lağım Ameliyatı

Düşmanın lağım ameliyatındaki faaliyeti, teşrîn-i evvel ve teşrîn-i sâni aylarında fevkalaade arttı. Bizim tarafta el humbaralarının noksaniyetinden dolayı bazı ameliyatı devam ettirmek hemen mümkün olamadığı halde düşman daima şiddetli ve mütemadi el humbara ateşleriyle yardım görmüştü. Düşman dehlizlerinin adedi ve derinlikleri takriben bizimkine tevâfuk etmekte idi. Yalnız bazı düşman dehlizleri [15 : 12] metre derinliğe malik idi. Düşman hemen daima çerçevesiz çalıştığı gibi hatta 2 metreye kadar derinliği hâiz bulunan amûdî kuyuları dahi kamilen ıksâ olunmamış idi. Düşmanın dehliz profili takriben bizim ki kadardı. Düşmanın nerede lağım kazmakta olduğu umumiyetle ileri sürülen ve kısmen hiçbir mazgalı olmayan lağım hendeğinden, anlaşılıyordu. Bir de düşman toprağı ekseriye pek aşikar harice atıyordu. Düşman ekseriye ve mesela Yumurta Tepe’de burgu edevatıyla çalışıyordu. Düşman kendi dehliz uçlarından ileriye doğru delik açarak öylece bırakıyordu ki ağleb ihtimal bunu dinlemek hususunda isti’mal ediyordu. Düşmanın büyük lağım infilakı ekseriyetle bir topçu baskınıyla teşrîk edilmiş idi. Mesela 21 teşrîn-i sâni 331 tarihinde sağ cenahda lağım infilakları esnasında düşman silah başı eden bizim ihtiyatlarımıza büyük zayiat verdirmeye muvaffak olmuştur. Bazen düşmanın lağım infilaklarından sonra bizim dehlizlerde uyuşturucu bir gaz intişâr ediyordu. Bir def’a sol cenahda Fransızların bir lağım infilakından sonra bizim dehliz hiçbir hasara uğramadığı halde dehliz derununda bulunan bir Alman ve üç Osmanlı lağımcı neferi semli gazla hemen şehit oldular. İngilizin imlâ hakları nispeten küçük olduğundan tabii tesiri de umumiyetle az idi.

Fransızların imlâ hakları ise pek büyük ise de bunlar da daima pek erken infilak ettiriyorlardı.

Çanakkale Savaşları Araştırmacı-Yazar

Bayram AKGÜN

baryamakgun@hotmail.com

[ * ]: Bu düstûrda (  ر ) metre olarak daireten tesiri nısf kutr-i;

(  س  ) Emsal mukavemet: Bu dahi daireten tesiri nısf kutr-ine tabii olup

Nısf kutr 0,90 olursa س                                 = 5

Nısf kutr 1,5 : 0,90 س                                    = 4

Nısf kutr 2,0 : 1,5 olursa س                           = 3,5

Nısf kutr 2 veya daha fazla olursa س             = 3,0 olur.

(  ص  ) Sıkılama: Bunun kıymeti de sıkılamanın mukavemetine tabidir. Yani; Sıkılama ne kadar muhakkim olursa (  ص  ) miktarı vâhide takarrüb eder. Muhakkim olmazsa { 4,5 : 1} arasında tebdil eder.

NOT: Bu  çeviri daha önce şu eserde yayınlanmıştır. “Arşiv Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri” Cilt 2 (Yay. Haz. Burhan Sayılır, Murat Karataş, Barış Borlat) Tuzla Belediyesi Yayınları İstanbul 2018.