19. Yüzyıl başlarından itibaren dünyada yaşanan gelişmeler sonrasında büyük devletler menfaatleri doğrultusunda kendi aralarında ittifaklar oluşturmaya başlamışlardır. Bunun sonucunda müttefiklerin amacı güçsüz Osmanlı Devleti’ni kendi aralarında pay ederek saf dışı bırakma planlarını öne sürerek ve her devletin kendi çıkarları doğrultusunda uygulamış oldukları politika sonucunda dünya savaşının yaşanması kaçınılmaz bir hal almıştır.
İngiltere ve Fransa sömürgeleri sayesinde çok güçlü bir orduya sahipti. Balkan Savaşları sonucunda büyük bir hezimete uğrayan Türk ordusuna fırsat vermeden oluşturulacak güçlü bir orduyla saldırmak suretiyle son darbeyi vurmak için hareketlenmeler başladı. Birinci Dünya Savaşı başlamadan önce hazırlıklarını tüm ayrıntılarıyla planlayan devletler için en önemli kısım askerlerin sağlık, beslenme, giyecek ve sevkiyat durumudur.
5. Ordunun oluşmasının ardından Alman General Liman Von Sanders’in göreve getirilmesinin ardından 27 Mart 1915 tarihinde Ordu Menzil müfettişliği oluşturulmuştur. Çanakkale Cephesinde diğer cephelere göre idari ve lojistik anlamında sıkıntıların yaşanmamasının sebebi olarak kara ve deniz yollarının bölgeye yakın olması büyük bir üstünlük sağlamaktadır. Ordunun lojistik desteği ne kadar güçlü olursa; cephede savaşan askerlerin giyinmesinden yeme –içmesine ve sağlıklı bir yapıda olması onları kuvvetli ve başarılı kılar. Bunun içindir ki idari kontrol ve hazırlıklar son derece mücadeleye tesir eder.
Erkânı Harbiye-i Umumiye Riyaseti ( Genelkurmay Başkanlığı)’nin Birinci Reisi Sanisi ( Genelkurmay 2. Başkanı) sorumluluğunda idari ve teknik şubeler, Menzil Genel Müfettişliği , buna eklenen şimendifer (demiryolu) muvasala (ulaştırma) topçu ve mühimmat şubeleri, menzil müfettişlikleri, sıhhiye müfettişlikleri , sağlık başkanlığı, muvasala ve muharebe müfettişliği umumiliği (posta telefon ve telgraf işleri) hizmet bölümleriyle görevlerini sürdürmekteydi.1
İkmal maddelerinin temin edilmesinden dağıtılmasına kadar sorumluluk Harbiye Nezareti Levazım Dairesine aitti. Osmanlı Devleti 2 Ağustos 1914 ilan ettiği seferberlik emri ile birlikte ordunun ihtiyacı olan tüm malzemenin temini için harekete geçmişti. Çanakkale ve Gelibolu bölgesinde Müstahkem Mevki Komutanlığı askerlerin giydirilmesi ve yedirilmesi Levazım Dairesi Başkanlığınca karşılanıyor, ayrıca lazım görüldüğünde ilave yiyecek ve giyecek malzemeleri daire tarafından bölgeye ulaştırılmaktaydı.218 Mart 1915 öncesi bazı nedenlerden dolayı erzak temini tam olarak yapılamamıştır. Başkomutanlık 19 Şubat 1915 tarihinde yayınlanan genelge ile en az 3 aylık erzak depolanmasını buyurmuştur.3
Askeri personelin hububat, bakliyat ve hayvanların yem maddesi olan arpa, yulaf, kuru ot ve saman “Tekâlifi Harbiye” uygulamasıyla giderilmeye çalışılmıştır. Bu şekilde karşılanmaması durumunda ise müteahhitlerce temin edilmesi sağlanmaktaydı. Çay ve şeker gibi maddelerin ise %15- %20 oranlarında el konulmak suretiyle karşılanmaktadır.4
5. Ordunun ihtiyacı olan erzak ve gerekli malzemenin nakledilmesinde büyük zorluklar oluşmasındaki sebep; kullanılması gereken en yakın tren istasyonu Uzunköprü’ydü. Bu istasyonun Ordu karargâhına mesafesi yaya olarak 7 gündür. Taşıma işleri Öküz arabaları, deve kolları ve mekkâre vasıtalarıyla az da olsa taşınmaya çalışılmaktaydı. Cephede sevkiyatlar yük hayvanları tarafından yapıldığından Tekirdağ’da 5. Ordu Menzil Veterinerliği ile Gelibolu’nun güneyinde Münip Bey Çiftliği’nde hayvan hastaneleri ve Çanakkale-Lapseki yolu üzerindeki Suluca’da açılmıştı. Daha sonra gerekdikçe Ilgar Dere’de üç, Sulucada Veteriner İlaç Deposu, Keşan ,Burgaz Ve Pazarlı’da Araba ve Hayvan Depoları açılmıştır.5 Tüm bu zorluklarda dolayı Marmara üzerinden deniz yolu nakliyat için en uygun yer anlamına gelmekteydi.6 Deniz yolu kullanılırken en büyük tehlikeyi müttefik donanmasına ait denizaltılar oluşturmaktadır. Buna önlem olarak silah, cephane ve levazım ikmali yelkenli gemiler ve mavnalar sayesinde geceleri hedefe doğru yola çıkarak limana ulaşmakta oradan da cepheye getirilebilmekteydi.7
Osmanlı Ordusunun Çanakkale Cephesinde ikmal yollarının birincisi; Saros ve Gelibolu Yarımadasındaki birliklerin ana ikmal yolu olarak Keşan- Bolayır, Gelibolu, Galata- Bigalı ve Seddülbahir yolarının yanında deniz yoluydu. Şarköy, Gelibolu, Galata, Ilgar Deresi, Akbaş, Kilya, Maydos ve Kilitbahir iskeleleri denizaltılar ortaya çıkıncaya kadar aktif kullanılmıştır. Diğer ana ikmal yollar ise Anadolu tarafında Biga- Bayramiç- Ezine- Erenköy- Çanakkale- Biga- Balcılar- Pirgos veya Işıklar, Biga- Çınardere- Çardak, Lapseki yolları doğrultusunda gerçekleşmiştir.8
Çanakkale Cephesinde ordunun asker sayısı artıkça buna bağlı olarak erzak saklama yerleri de artış göstermektedir. Erzak depoları tehlikeli görülerek cepheye uzak mesafeler seçilmiştir. Bunlar Burgaz, Akbaş, Kilya, Gelibolu, Keşan ve Uzunköprü ile Lapseki,Pirges, Işıklar, Balcılar, Biga, Karabiga, Ezine ve Bayramiç olmak üzere menzil ambarları oluşturularak gerekli ihtiyaç maddeleri saklanmıştır.9 5. Ordunun tümü düşünüldüğünde toplam insan sayısı olarak 533.112 ve sevkiyatlarda kullanılan hayvan sayısı 120.268’ dir. Levazım Daire Başkanlığını bu mevcudun ihtiyaçlarını karşılamak için toplamda 541 vagon kullanılacak malzemeyi temin etmek durumundadır.10
Çanakkale Cephesi’nde iaşe anlamında bahse konu olun büyük zorlukların yaşandığı pek gerçeği yansıtmadığı kaynaklarca doğrulanmaktadır. Menzil ambarlarında muhafaza edilen gıdalar ,askerlerin bir kaç hafta idare edecek miktardaydı. Ayrıca 4 Haziran 1915 tarihinde Burgaz’daki ambarda 18 ton un, 2 ton nohut, 20 ton tuz, 52.249 kilo bakla,2 ton şeker, 24 ton sardalye, 2 ton üzüm,49 sığır, 245 kuzu, 679 oğlak, 1 ton küspe ve 511 ton arpanın gerekli görüldüğünde Gelibolu ve Çanakkale’ye gönderilebileceği belirtilmiştir.11 Bu belgelerden anlaşılan orduya lazım olan maddelerin tedarik konusunda sıkıntıya düşülmeyeceği açıkça ortaya çıkmaktadır. Çanakkale Muharebeleri süresinde ileri hatlarda askerlerin yeme-içme ve levazım anlamında düzenli bir yapı oluşturulmak suretiyle taze ekmek, sıcak yemek, fındıktan üzüme yiyecek ihtiyaçları karşılanması anlamında büyük cabalar harcanmıştır.12 Eceabat’ta fırınlar faal olduğundan, Tekirdağ, Karabiga ve Gelibolu’da bulunan un fabrikaları sayesinde yiyecek anlamında fazla bir sıkıntı yaşanmamıştır.13Ayrıca muharebenin gidişatına göre gerekli önlemler alınmaya çalışılmıştır.
Cephede askerlerin ekmek ve peksimet ihtiyaçları kesintiye uğratılmadan karşılanmaya çalışılmıştır. Fakat yemeklerin pişirilmesi hiç de kolay olmamıştır. Seyyar mutfaklardan çıkan dumanın görünmesi İngiliz ve Fransız ateşine maruz kalmasından dolayı cephe hattının epeyce gerisine alınmak zorunda kalmıştı. Bu doğrultuda Seddülbahir bölgesinde Soğanlıdere; Arıburnu bölgesinde ise yemek pişirme yerleri Maltepe- Bigalı hattının doğusu olarak belirlenmişti. Taşıma işlemleri bakraçlarla veya mermi sandıklarının hermetik kısımları kullanılarak gerçekleşmekteydi.14 Bunların yanında cephe ileri hatlarında yaralanan askerlere aş ve çay vermek üzere Soğanlıdere, Arı burnu ve Anafartalar savaş alanlarında görevli Kızılay memurları bulunmaktadır. 15 Hilal-i Ahmer Cemiyeti sağlık hizmetlerinin dışında askerlerin çay ihtiyaçlarını karşılamaya çalışmıştır. Sahra Sıhhiye Müfettişliği cepheye semaverler gönderilmesini istemiştir. Askerlerin sigara temini Hilal-i Ahmer Cemiyeti, Müdafaa-i Milliye Cemiyeti ile halkın yardımları sayesinde karşılanma yoluna gidilerek 25.000 paket sigara siparişi verilmiştir.16
SONUÇ
İngiliz ve Fransa donanmasının 19 Şubat’ta başlayan ve 18 Mart’a kadar Çanakkale Boğazına ve Bolayır’a 14 gündüz, 21 gece 35 saldırıda bulunmuştur.17 Osmanlı ordusunun özellikle 25 Nisan 1915’te başlayan kara muharebeleri esnasında askerlerin kullanacağı top tüfek ve cephane temini taşınması önemli bir aşamaydı. Bunun yanı sıra cephede çarpışan askerlerin gerekli olan iaşesinden giyeceğine kadar tüm ihtiyaçların karşılanması son derece zor bir görevdi. Çanakkale Muharebeleri süresinde bölgeye 22 tümen gelmiştir. Savaş dışı kalan askerlerin yerine gelen ikmal erleriyle birlikte sayı 350.009 bulmuştu.
Yaralı askerlerden iyileşip cepheye savaşmaya gelenlerin sayısı ise 24.000 kişiydi. Ayrıca zayiatlardan dolayı bazı alaylar 5.000 ikmal eri almıştır18. Bu lazım gelen ordu ihtiyaçlarını cepheye sevk edilmesi başlı başlına büyük organizasyon içerisinde yapılması gerekliydi.
Ayrıca salgın hastalıklar ve şiddetli geçen muharebelerde yaralan askerlerin sağlık hizmetleri yönünden yaraların sarılması veya ağır yaralı askerlerin daha donanımlı hastaneleri nakli önemli bir durumdu. Savaşın şiddetlendiği zamanlarda sevkiyatta sıkıntılara sebep olmuş ve binlerce yaralı korunaklı bölgelerde beklemek zorunda kalmıştır. Güney cephesinde Kanlı Dere- Kirte istikametinde sargı yerlerinde yaralılara ulaşılarak takati olanların arkadaşlarla, olmayanların ise bulundukları yerde kalmaları ;yanlarına ekmek çuvallarıyla beraber iki teneke su bırakıldı. Yaralılar arabaların gelmemesinden şikayet edenlerin sayısı 70 kadardı. Ağlayarak onların gönülleri alındı.19 Yaralanmalar daha çok omurga, göğüs, kafa ve karın bölgelerinde gerçekleştiğinde çoğu ölümle sonuçlanıyordu. Cepheye gelmeden önce askerlerin tahaffuzhanelerde sağlık taramasına tabi tutularak çiçek. kolera ve dizanteri aşıları yapılarak önlem alınmıştır. Daha sonra cephede de aşılar devam etmiş, Sahra Sıhhiye Dairesinden 15 kilo kolera, 20 bin çiçek ve 60 tane tetanoz aşısı bölgeye ulaştırılmıştır.20 Bunun yanı sıra sağlıksız içme suyu ve bölge şartlarının olumsuzluğuna rağmen Türk sağlık personeli almış olduğu önlemler neticesinde kara muharebeleri sırasında salgın bir hastalığın çıkmasını engellemişlerdir. Bu sürede 110.220 yaralı,70.993 hasta ve hava değişimiyle menzil hastaneleri sevk edilmiştir. 61 doktor ve 10000 yatak kapasite ve 14 hastane teşkil edilerek özverili bir çalışma göstermişlerdir.21
1.Dünya Savaş’ı Osmanlı Devletinin 9 cephede güçlü müttefik kuvvetlerine karşı kahramanca topraklarını savunmuştur. Çanakkale Cephesi’nde önce 18 Mart deniz muharebelerinde Türk topçusunun büyük başarısı sonucunda geri çekilmek zorunda kalan düşman donanması kısa süre içerinde hazırlıklarını tamamlamak suretiyle yaklaşık 8.5 ay süren kara muharebelerinde hedefleri olan İstanbul’a ulaşamayacaklardır. Bu sayede Rusya yardım alamamış İhtilal çıkmasına ve savaşın uzaması sonuçlarına gidecektir.
Osmanlı Ordusu Çanakkale Cephesinde Türk subayları bölgenin de vermiş olduğu stratejik üstünlüğü sayesinde idari ve sevk noktasında son derece başarı elde etmiştir. Savaşın kazanılmasında büyük rol oynayan Türk askeri Balkan Savaşlarında kaybetmiş olduğu kendine güveni tekrar kazanmış ve milli şuurla düşman kuvvetleri karşısında büyük bir zafer kazanmıştır. Bu zafer ve kazanılan tecrübeler sonrasında Kurtuluş Savaşı için bir zemin oluşturmuştur.
KAYNAKÇA
Birinci Dünya Savaşı Çanakkale Cephesi Harekatı (Haziran 1914- Ocak 1916) .Ankara 2014.Genelkurmay Basım Evi.
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi V. Cilt Çanakkale Cephesi Harekatı I. Kitap (Haziran 1914- 25 Nisan 1915), Ankara 1993.Genelkurmay Basım Evi.
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi V. Cilt Çanakkale Cephesi 2. Kitap, Ankara 1978.Genelkurmay Basım Evi.
Çapa, Mesut.2010. Kızılay [Hilal-i Ahmer ]Cemiyeti (1914-1925). Ankara: Baskı ve Cilt Özel Matbaası.
Erat, Muhammet, 2003, Çanakkale Savaşı’nda Türk Ordusunun İaşe Problem, Çanakkale, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S. 1, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Atatürk ve Çanakkale Savaşları Araştırma Merkezi Yayınları,s.114-133.
Erdemir, Lokman.2009. Çanakkale Savaşı Siyasi, Askeri ve Sosyal Yönleri. İstanbul: Gökkubbe Yayınları.×
Esenkaya, Ahmet; ed. Mehmet Fatih Can.2015. Sıhhiye 1915 yüzyıl önce… İstanbul : Medyatr Yayıncılık.
Esenkaya, Ahmet .2014.Çanakkale Cephesinde İdari Faaliyetler ve Lojistik Hizmetleri, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S:17,s.45-83.
Haz. Metin Martı.2005. Mahmut Sabri Bey’in Seddülbahir Muharebesi Hatıraları, Çanakkale Hatıraları.İstanbul: Arma Yayınları.
Haz. Metin Martı.2005. Cepheden Cepheye /Münim Mustafa, Çanakkale Hatıraları. İstanbul: Arma Yayınları.
Haz. Metin Martı.2002. liman Von Sanders’in Çanakkale Hatıraları.İstanbul: Arma Yayınları.
Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Osmanlı Devri Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi,1980. C.V. 3. Kitap, Çanakkale Cephesi Harekatı (Haziran 1915-Ocak 1916) Ankara; Gnkur. Basımevi.
Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Osmanlı Devri Birinci Dünya Harbi İdari Faaliyetler ve Lojistik ,1985.C.X, Ankara; Gnkur. Basımevi.
1 Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Osmanlı Devri Birinci Dünya Harbi İdari Faaliyetler ve Lojistik ,C.10. Ankara,1985.s. 113.
2 İdari Faaliyetler ve Lojistik,s.168.
3 Muhammet Erat, Çanakkale Savaşı’nda Türk Ordusunun İaşe Problemi,Çanakkale,2003.s.117.
4 Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi: Osmanlı Devri: Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi: Çanakkale Cephesi harekatı ( Haziran 1915- Ocak 1916),Ankara 1980,C. V. 3. Kitap,s.526.
5 Ahmet Esenkaya, Sıhhiye 1915 yüzyıl önce…,Ankara1915.s.399.
6 Haz. Metin Martı, Liman Von Sanders’in Çanakkale Hatıraları. İstanbul 2002.s.70.
7 Ahmet ESENKAYA, Çanakkale Cephesinde İdari Faaliyetler ve Lojistik Hizmetleri, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 2014 S:17,s.67.
8 Lokman Erdemir, Çanakkale Savaşı Siyasi, ,Askeri ve Sosyal Yönleri ,İstanbul 2009.s.238.
9 Erdemir, a.g.e.s.240.
10 İdari Faaliyetler ve Lojistik,s.244.
11 Erdemir, a.g.e.s.241.
12 Haz. Enver Koray, Selahattin Adil Paşa’nın Çanakkale Hatıraları. İstanbul 2005. s.172.
13 İdari Faaliyetler ve Lojistik,s.259.
14 Çanakkale Cephesi Harekatı,s.529-530.
15 Mesut Çapa,Kızılay [Hilal-i Ahmer] Cemiyeti (1914-1925),Ankara 2010.s.85.
16 Erdemir, a.g.e.s.259.
17 İdari Faaliyetler ve Lojistik,s.201.
18 İdari Faaliyetler ve Lojistik,s.203.
19 Haz. Metin Martı, Mahmut Sabri Bey’in Sedülbahir Muharebesi Hatıraları, Çanakkale Hatıraları. İstanbul 2005.s.79.
20Ahmet Esenkaya, Sıhhiye 1915 yüzyıl önce…,Ankara1915.s.257.
21 Kemal Özbay,Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, Cilt 1,İstanbul 1976.s.238.