GELİBOLU’YU ANLAMAK

ÖNSÖZ

İspanyol filozof Ortegay Gasset; “İnsan, tarih yapan bir varlıktır. Bundan dolayı hay­vanın tarihi yok, tabiatı vardır. İnsan tabiatı yenen, tarihe yön ve şekil veren varlıktır.”[1] der. Türk milletinin Çanakkale’de yaptığı da Gasset’in dediği gibi tarihe yön ve şekil ver­mektir. Çünkü müttefik kuvvetlerinin Çanakkale önlerinde durdurulması ile I. Dünya Savaşının seyri değişmiştir. Şöyle ki Osmanlı Devletinin saf dışı bırakılmasıyla Balkan Devletlerini yanına çekebileceğini düşünen müttefikler, emellerine ulaşamamışlardır. Aksine Balkan Devletlerinin İttifaklar safında yer almasıyla savaş daha geniş coğrafyaya yayılmıştır. Rusya müttefiklerinden umduğu desteği alamamış, Bolşevik İsyanı ile yeni rejime geçmiş, Çarlık Rusya’sı yıkılmıştır. Müttefikler açısından Çanakkale’de beklenenin gerçekleşmemesi, savaşın uzamasına neden olmuştur.

Bu sebeple Çanakkale Cephesi I. Dünya Savaşı içerisinde farklı yere konumlandı­rılmaktadır. Önümüzdeki sene 100. yılını kutlayacağımız Çanakkale Zaferi, Türk tarihi içerisinde de ön plana çıkmaktadır.

Şöyle ki I. Dünya Savaşında birçok cephede aynı anda savaşmak zorunda kalan Os­manlı Devleti için en önemli cephe Çanakkale Cephesi’dir. Bu önem, buradaki düşman kuvvetlerinin devletin başkentini, dolayısıyla varlığını tehdit etmesinden kaynaklanmak­tadır. Özetle Çanakkale Muharebeleri harp tarihinde I. Dünya Savaşının alelade bir cep­hesi olmaktan ziyade bir millet için ki o millet Türk milletidir, var olmak ve yok olmak anlamına denk gelmektedir.

Çanakkale Muharebelerinin Türk tarihinin dönüm noktalarından biri olduğu su götürmez bir gerçektir. Bugüne değin Çanakkale Muharebeleri ile ilgili sayısız çalışma yapılmış ve yayınlanmıştır. Bu çalışmalar incelendiğinde genellikle savaşın askerî boyu­tunun ele alınıldığı görülmektedir. Sosyal hayata etkileri, geride bıraktığı izleri inceleyen çalışmaların sayısı çok azdır.

Yok olduğu düşünülen bir devletin yeniden dirildiği ve bir milletin kendine yeniden güven duymasını sağlayan Çanakkale Cephesi, Kurtuluş Savaşı’mızın da ön hazırlığı niteli­ğindedir. Bu cephede nice komutanlar yetişmiş ve bunlar Türk Kurtuluş Savaşı’nı başarıya ulaştırmıştır.

Böylesine öneme sahip bir savaşın sosyal hayata olan etkilerinin bilinmesi ve gelecek kuşaklara aktarılması “önemli bir mesele” olarak karşımızda durmaktaydı. Elinizde tut­tuğunuz eser, Çanakkale Muharebeleri ve eğitim arasındaki ilişkiyi irdelemesi açısından önemlidir. Çünkü binlerce öğretmen, mülkiyeli ve tıp öğrencisinin, Harbiyelinin, aydın ve

eğitim görmüş insanın Çanakkale’de yitirildiği bir gerçektir.[2] Yaklaşık 8,5 ayı kara çarpış­maları olarak geçen Çanakkale Muharebelerinde her iki taraf büyük kayıplar vermiştir. Verilen bu kayıplar içinde araştırmaya konu olan öğretmen ve öğrenciler de vardır. Cep­heye giden yetişmiş neslin kaybı, yıllar süren savaşlar nedeniyle zaten olumsuz durumda bulunan eğitim-öğretim faaliyetlerini daha da olumsuz bir hâle sokmuştur. Bu çalışma ile Çanakkale Muharebelerinin Türk eğitim sistemine olan etkileri ayrıntılı bir şekilde incelenmiş ve ortaya konmuştur.

1915 yılı boyunca sayısız saldırılara, taarruzlara rağmen ülkesini koruyan insanların hatıralarının yaşatılması aynı zamanda bir vefa borcudur. Bu çalışma ile bu amaca hizmet edilmiştir. Büyük Önder Mustafa Kemal Atatürk’ün de dediği gibi “Tarihini bilmeyen milletler yok olmaya mahkûmdur.” Milletimizin millî bilincinin yok olmaması için bu tür çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Çünkü yine Atatürk’ün dediği gibi “Türk çocuğu atalarını tanıdıkça daha büyük işler yapmak için kendinde kuvvet bulacaktır.” Dolayısı ile bizlere daha büyük işler yapmak için kendimizde kuvvet bulmamızı sağlayan başta Mus­tafa Kemal Atatürk olmak üzere Çanakkale siperlerinde, tabyalarında canlarını feda eden atalarımızın hatıralarının, gelecek kuşaklara aktarılmasına yardımcı olunmuştur.

Çalışma 28 Haziran 1914 ile 10 Ocak 1916 tarihleri arasında sınırlandırılmıştır. Bu­rada amaç I. Dünya Savaşı içerisinde Çanakkale Cephesi’nin etkilerini ortaya çıkarmaktır.

Tarihsel çalışmalarda konuyu belirli tarihler arasına sınırlamak çalışmanın geçerliliği ve güvenirliliği için gerekli bir adımdır. Doğal olarak eğitim sistemi 4 yıl süren dünya savaşı boyunca etkilenmiş ve bu etkilerin yansıması uzun yıllar devam etmiştir.

Bu çalışmada görülmüştür ki 4 yıl süren I. Dünya Savaşı içerisinde eğitim sistemini en çok etkileyen, önemi dolayısıyla Çanakkale Cephesi olmuştur. Bu düşünceyi 14 Kasım 1915 tarihli belge de desteklemektedir. Söz konusu belgede 5. Ordunun[3] savaş zayia­tı şimdiye kadar temin edilmiş ve bundan sonra da temin edilecek ve daima silah adedine göre askerî birliklerin mevcudunun muhafazasına itina olunacaktır…[4] denerek Çanakkale Cephesi’ne verilen önem gösterilmiştir. Aynı tarihli diğer bir belge de neden Çanakkale Cephesi’nin diğer cephelere nazaran eğitim sistemi üzerinde en büyük etkiye sahip oldu­ğunu göstermektedir. Söz konusu belgede 800 hastalık zayiatından başka ciddi muharebe günleri hesaba katılmazsa ortalama 5. Ordu da her gün 300’e yakın savaş zayiatı olmakta­dır. Bundan dolayı 5. Ordu da mevcut silah adedine göre birliklerin hiçbir nedenle noksan kalmaması…[5] gerektiği belirtilmiştir. Bunu 9 ay üzerinden kabaca hesaplayacak olursak 81.000 zayiat demektir ki belgede belirtildiği gibi bu, ciddi muharebe günleri değildir. Ciddi muharebe günlerini de hesaba katarsak bu rakam çok daha yukarılara çıkmakta­dır. Örneğin 19 Mayıs 1915’te Arıburnu’nda gerçekleştirilen taarruzun sonunda 10.000 civarında zayiatın bir gecede verildiği veya Zığındere’de bir haftada 16.000’e yakın şehit

verildiği düşünülürse söylenmek istenen daha iyi anlaşılmış olacaktır. Çünkü bu kayıp­ların yukarıdaki belgede de belirtildiği gibi doldurulması gerekecek ve bunun için askere alımlar artacaktır. Okuyacağınız eserde bu gibi etkiler ayrıntılarıyla aktarılmıştır.

Birinci bölümde “Savaş” başlığı altında konunun daha iyi anlaşılabilmesi için I. Dün­ya Savaşına giriş yapılarak Çanakkale Muharebeleri anlatılmıştır. Ancak bu muharebele­rin detayına girilmemiştir çünkü burada amaç muharebeleri anlatmak değil, bu muhare­belerin eğitim sistemine etkisini ortaya koymaktır.

İkinci bölümde “Savaşın Öğrenciler ve Öğretmenler Üzerine Etkisi” başlığı altında eğitim sisteminin en temel ögeleri olan öğrencilerin ve öğretmenlerin I. Dünya Savaşının başlangıcından Çanakkale Savaşlarının sonuna kadar nasıl etkilendikleri ayrıntılarıyla ak­tarılmıştır.

Üçüncü bölümde “Savaş Sırasında Mevcut Okulların Durumu” başlığı ile savaşın okullara olan etkileri ortaya konmuştur. Dördüncü bölümde ise eğitim sisteminin ve kurumlarının en fazla etkilendiği yer olan Çanakkale şehri, “Savaş Bölgesinde Eğitim” başlığı altında öğretmenlerinden öğrencilerine, okullarından şehrine kadar alt başlıklarla ayrıntılı olarak aktarılmıştır.

Bunun için Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı, Kızılay Arşivi, Meşihat Arşivi, Millî Kütüphane, Beyazıt Devlet Kütüp­hanesi, Süleymaniye Kütüphanesi gibi arşiv merkezleri ve büyük kütüphanelerde 2,5 yıla varan araştırma yapılmış ve elde edilen Osmanlıca belgeler günümüz Türkçesine aktarıl­mıştır. Birincil ve güvenilir kaynaklardan elde edilen bulgular, bilimsel titizlikle işlenerek elinizdeki eser oluşturulmuştur.

Bu çalışmada desteklerini esirgemeyen başta Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi olmak üzere Prof. Dr. Selçuk UYGUN, Yrd. Doç. Dr. Gürkan ERGEN, İslam ÖZDEMİR, Mustafa Onur YURDAL, Ahmet YURTTAKAL, Gürsel AKINGÜÇ, olmak üzere yukarıda isimleri zikredilmiş arşiv ve kütüphane çalışanlarına, T. C. Millî Eğitim Bakanlığı’na ve aileme teşekkürü bir borç bilirim.

Bu eserin başta geleceği inşa eden biz öğretmenlere ve geleceğimiz olan öğrencilere olmak üzere Türk Milleti’ne faydalı olması dileği ile…

 İsmail SABAH
Çanakkale/2017

Eserin Adı:
Çanakkale’nin Şehit Kalemleri
İsmail Sabah
T.C. Milli Eğitim Bakanlığı
Ankara 2017