Bu makalede 25 Nisan 1915 Gelibolu Yarımadası Arıburnu Çıkarmasının ilk saatleri değerlendirilmiştir. Anzakların çıkarmasına karşı daha önceden bilhassa kolordu Komutanlığı’nın iki cepheye yakın yer olan Eceabat’ta bulunmalıydı. Eceabat’ta 9. ve 19. Tümen komutanlıklarını yönetecek başka bir birim olmayışı ilk saatlerdeki sevk idareyi geciktirmiş, Türk komuta heyetinde ciddi bir koordinasyonsuzluk yaşanmıştır. Yarımadada geniş bir alandan sorumlu olan karargahı Sarafim Çiftliği’nde bulunan 9. Tümen hızlı hareket edememiştir. İhtiyat tümeni 19. Tümen savaşa hemen dahil olması önemliydi. Çok daha erken müdahale edebilse çıkarmanın seyri değişebilirdi. Bu konuda yeni çalışmalar gerektiği açıktır. (A.Y.)

 Müttefik kuvvetleri, Seddülbahir ve Arıburnu’na çıkarma gününü 25 Nisan 1915 gününü seçmiÅŸti. Birdwood komutasındaki Anzac Kolordusu’nun çıkarma planı baskın esasına dayanıyordu. Hedefi Türk birliklerin kuzey ve güneyle olan irtibatını kesmek ve Kabatepe’nin 1,5 km. kuzeyinden Å�arapnel Vadisi’ne kadar olan alana çıkarma yapmaktı. Sol cenahı ise emniyet altına aldıktan sonra Maydos’ a doÄŸru doÄŸu istikametinde yürümekti. 

Çıkarma planına göre gün aÄŸarmadan kıyıya çıkacak hücum dalgasının ilk grubu olan 3. Tugay’ın birinci dalgasının, saat 2.35 sıralarında filikalara yerleÅŸtirilmesi tamamlandı. Askerler sessizce filikalara bindirildi. Gece ay battıktan sonra ÅŸafak sökmesine kadar sadece bir saat karanlık kalıyordu. Ay kaybolunca gemiler filikaları hızla çekmeye baÅŸladı. Saat 3.30’da kıyıdan iki buçuk mil kadar açıkta filikalara ilerle emri verildi. Çıkarma kafilesi on iki filikadan oluÅŸmaktaydı.  Anzak birliÄŸi kuzeye doÄŸru gitmeye baÅŸladı. Saat 4 olduÄŸunda Arıburnu önlerine geldiler.

Anzakların bu ilerleyiÅŸi sırasında Arıburnu mıntıkasında Türk tarafında durum nasıldı? Çıkarma fark edildi mi? Çıkarma ilk saatlerinde birliklerin Arıburnu’a intikali nasıl oldu? Bu sorulara cevap aramaya çalışacağız.

Çıkarma gemilerini saat 2.00 civarında 27. Alay 8. Bölük neferlerinden Bigalı Ä°dris ve Gelibolulu Cemil görmüÅŸ¹ Bölük Komutanı Yüzbaşı Faik Efendi bu haberi derhal telefonla Kabatepe’deki 2. Tabur komutanlığına bildirmiÅŸtir. Ä°htiyatlar da derhal silah başı yaptı. Daha sonra 2 buçuk civarında gemilerin kalabalıklaÅŸtığını görünce derhal tümene haber verildi. Dolayısıyla saat 2 buçuktan itibaren 9. Tümen ve tüm alayları, çıkarma olacağından haberdardır. Arıburnu’ndan sorumlu 9. Tümen komutanı Albay Halil Sami Bey, çıkarma baÅŸladıktan 1 saat sonra çıkarma haberini 5.30’da 19. Tümen komutanlığı'na ÅŸu raporuyla birlikte haber vermiÅŸtir: “ DüÅŸman Arıburnu ile Kabatepe arasında birçok sefaini harbiyye ve vesait-i nakliyesiyle takarrüble ihraç teÅŸebbüsüne baÅŸladığı ve ÅŸimdi Arıburnu’na asker çıkardığı haber alındı. Beray-i malumat tebliÄŸ olunur.” 19. Tümen Komutanı Yarbay Mustafa Kemal, harp ceridesinde bu raporu görmediÄŸini belirtmiÅŸtir. Görmemesine imkan olmamakla birlikte o saatlerde tümeni ile birlikte Bigalı’da bulunmamaktadır. Zira Arıburnu Muharebeleri raporu kitabında çıkarmadan ÅŸu ÅŸekilde haberdar olduÄŸunu da doÄŸrulamaktadır: “Maltepe’deki 77’nci Alay da telefonla düÅŸman donanmasının Kabatepe sahillerini bombardımana tuttuÄŸunu ve Kabatepe’nin kuzeyinden piyade ateÅŸi duyulduÄŸu bildirilmiÅŸti. Bunu takiben 9’uncu Tümen Komutanlığının saat 05.30’da yazılan ÅŸu raporu gelmiÅŸti” ²

19. Tümen Kurmay BaÅŸkanı Ä°zzettin Çalışlar, çıkarma haberinin nasıl geldiÄŸini Harp Akademilerinde verdiÄŸi konferansta ÅŸöyle anlatıyor: "...Çadırımda gece yarılarını geçen saatlere kadar devam eden mesainin verdiÄŸi yorgunluk içinde derin derin uyumakta iken, Tümen yaveri Süvari TeÄŸmeni Vahid Efendi beni uyandırdı ve elime bir kâğıt verdi. Bu kâğıt Eceabat’ta 9’uncu Tümen Komutanı Albay Halil Sami Bey tarafından 19’uncu Tümen Komutanı Yarbay Mustafa Kemal Bey’e saat 5.10’da yazılan, Seddülbahir ve Arıburnu sahilinde birçok düÅŸman harp ve nakliye gemilerinin yanaÅŸtığını ve ihraç hareketine baÅŸladıklarını bildirir rapor idi. Derhal yavere Komutan Bey tarafından görülüp görülmediÄŸini sordum. “ Evet, gördü kendisi de yatağından kalkıp giyindiler” cevabını verdi ve sizi istiyor dedi. Acele ile kalkıp giyindim ve derhal Komutanın yanına gittim. Arıburnu ve Kabatepe tarafından iÅŸitilen tüfek sesleri vaziyetin ciddiyet ve ehemmiyetini gösteriyordu. ³

Bu rapor geldikten 20 dakika sonra Mustafa Kemal 3. Kolordu Komutanı Esat PaÅŸa’ya saat 05.50 telefonla ulaÅŸmış, 9. Tümen’den gelen Arıburnu çıkarması haberini vermiÅŸtir.  Arıburnu ve Seddülbahir çıkarmasını ilk haber veren kiÅŸi 9. Tümen komutanı Albay Halil Sami deÄŸil 19. Tümen Komutanı Mustafa Kemal idi. Esat PaÅŸa, karargâhının yakınında kiralık bir evde kalıyordu. 24-25 Nisan gece yarısı saat 05.50’de Esat PaÅŸa hatıralarında bu anı ÅŸöyle bahsediyordu:

“…Gelibolu’da kirada oturduÄŸum evde karyolanın başı ucunda daima bir telefon bulundururdum.11-12 Nisan’da [24-25 Nisan] 5.50 de telefonum acı acı zilini çalmaÄŸa baÅŸladı, mismaı kulağıma koydum. Maydos’da bulunan Ondokuzuncu Fırka Kumandanı Mustafa Kemal Bey; Zırhlı kruvazörlerin himayesi altında birçok nakliye gemilerinin Seddülbahir, Arıburnu’na ve Saros’a doÄŸru yürümekte olduklarını haber veriyordu.”⁴

Telefonu kapatan Esat PaÅŸa, doÄŸruca karargâhına gelir ve tekrar telefon gelir ve arayan Yarbay Mustafa Kemal'dir. Seddülbahir mıntıkasındaki çıkarmanın detaylarını verir, kendisinin de bir alayla düÅŸmanı karşılamaya gideceÄŸini belirtir: “Hemen kalktım ve karargâhıma gittim yerime oturur oturmaz Mustafa Kemal Bey yine telefonla: DüÅŸmanın Arıburnu civarına, Seddülbahir cihetinde Zığındere’ye asker çıkarmaya baÅŸladığı ve Teke Burnunu iÅŸgal ettiÄŸini ve düÅŸmanı karşılamak üzere Fırkasının bir alayı ilse Maydos’tan Arıburnu istikamete gideceÄŸini söyledi.”

 Bu görüÅŸmeyi Mustafa Kemal Arıburnu Raporları hatıratında Esat PaÅŸa’nın henüz geliÅŸmelerle ilgili tam olarak bilgi alamamış olduÄŸunu aktarmıştır. Mustafa Kemal’in Halil Sami’den önce Esat PaÅŸa’yı birkaç defa araması önemli bir ayrıntıdır. Zira savaÅŸ gidiÅŸatını iyi okumuÅŸtur.

Öte yandan çıkarma saatlerinde Maydos’ta bulunan 27’nci Alay Komutanı Yarbay Å�efik, ilk çıkarma haberleri üzerine bir an önce çıkarma yerlerine yetiÅŸmek istiyordu. Üçüncü kez tekrarladığı izni saat 05.45’te gelmiÅŸ, Alay hemen Arıburnu’na hareket etmiÅŸtir. Bu durum gösteriyor ki 9. Tümen Komutanlığı durumun vahametini ve büyüklüÄŸünü ancak saat 5.30 gibi kavramıştır.

Saat 6.30 olduÄŸunda 9.Tümen Komutanı Albay Halil Sami 19.Tümene bir rapor yazarak bir taburluk destek kuvvet istemiÅŸtir;

“Kabatepe’de Tabur Komutanlığından ÅŸimdi alınan raporda; düÅŸmanın Arıburnu sırtlarından Kabatepe’nin gerilerindeki sırtları kuÅŸatmakta olduÄŸu bildiriliyor. En yakın olması nedeniyle Maltepe’deki kuvvetinizden bir taburu Kabatepe’nin kuzeyindeki Arıburnu’na karşı olan sırtlara süratle sevkle sonucunun bildirilmesi rica olunur.”

Mustafa Kemal bu yardıma bir taburla deÄŸil bir alay, bir cebel bataryası ve bir sıhhiye bölüÄŸü ile desteÄŸe gitmiÅŸtir. Fazla kuvvetle cepheye yardıma gidilmesi savaşın seyrini etkilemiÅŸtir.

19. Tümen Komutanı Mustafa Kemal, Halil Sami’ye cevap yazdı ve harekete geçmeden önce Gelibolu’daki 3’üncü Kolordu Komutanlığına saat 07.00’de ÅŸu raporu yazdırdı: “Kabatepe ile Arıburnu arasında karaya çıktığı öÄŸrenilen düÅŸmanın kuvveti henüz anlaşılamadı. DüÅŸmanın Kocadere batısındaki sırtları iÅŸgal etmesine meydan  vermemek için 57’nci Alay ve bir daÄŸ bataryasını ÅŸimdi o tarafa hareket ettiriyorum. DüÅŸmanın kuvvet ve durumunu anlamak, ona göre gerekli tedbirleri almak üzere tümen kurmay baÅŸkanını karargâhta bırakarak bizzat oraya gidiyorum. Tümen büyük kısmının kullanılmasını gerektirecek bir durum olunca tümenin başına geleceÄŸimi arz ederim.”⁵

Bu raporun ardından 19. Tümen Bigalı’dan saat 07.39’da ayrılmıştır. Arıburnu’ndaki durumda ise 27. Alay, saat 07.55’te birinci ve üçüncü taburuyla birlikte muharebeye tutuÅŸmuÅŸtur. 

27.Alay çarpışırken Kabatepe mıntıkasında keÅŸif raporları zaman zaman 19. Tümen’e bilgi vermiÅŸtir. Kabatepe Ä°ki Numaralı Zabit KeÅŸif Kolundan 19. tümen Kumandanlığına 7.30’da ÅŸu rapor gönderilmiÅŸtir. Bu raporun ulaÅŸması 9.30 olarak ceridede yer almaktadır.

“DüÅŸman Ağıldere ve Arıburunu cihetinden ciddi ihracat yapmıştır ve yapmakda devam ediyor.  Müteaddid naklıyye gemiler,  beÅŸ zırhlı ve kruvazör müÅŸahede edilmektedir.

Kabatepe, Dokuzuncu  Fırkanın  Yirmi  Yedinci  Alay,   Ä°kinci  Taburu tarafından iÅŸgal edilmiÅŸtir.  Kocaçimen Dağı üzerinde düÅŸman ile muharebe edilmektedir.

Ä°htiyat Zabit Nâmzedi Hasan ReÅŸîd”⁶

 Mustafa Kemal bu raporu almadığını belirtmiÅŸtir fakat 9.45’da 3. Kolordu komutanlığına telefonla yazdırılan raporda Zabit KeÅŸif Kolundan alınan bilgi aynen yazılmıştır.

 “…Fırka süvârisinden Kabatepe'ye gönderilen  zabit  keÅŸif  kolunun 7.30’da yazdığı raporunda da düÅŸmanın Ağıldere ve Anburunu cihetinden ciddi ihracat yptığı vet yapmakta devam ettiÄŸi mütaaddid gemilerin … müÅŸahede edildiÄŸi  ve Kabatepe’nin 27. Alay 2. Tabur tarafından iÅŸgal ve  Kocaçimen Dağı üzerinden düÅŸmanla muharebe edildiÄŸi bildirilmiÅŸtir.”

Saat 8.10 geçe Süvari Mülâzım-ı evveli Mehmed Salih’ten gelen rapor kendisine ulaÅŸmıştır. Raporda düÅŸmanın Arıburnu ve Kocader mailesi sırtlarının iÅŸgal edildiÄŸini belirtmiÅŸtir.  Muharebe sürerken süvari subaylar büyük vazife görmüÅŸler ve sürekli raporları ile cephedeki durumu çeÅŸitli Kumanlıklara iletmiÅŸlerdir. Bilhassa süvari subay raporlarının açıklanıp üzerine araÅŸtırmalar yapılmalıdır.

Saat 09.40 civarında Conkbayırı’na ulaÅŸan Mustafa Kemal Bey bir grup askerle karşılaşır.MeÅŸhur, iyi bilinen konuÅŸmasında askerlere neden kaçtıklarını sorar. Süngü taktırıp mevzi aldırır. Tuncay Yılmazer bu sitede daha önce yayınlanan makalesinde , Mustafa Kemal Bey'in anlatımının aksine bu askerlerin kaçmadıklarını, Ä°bradalı Ä°brahim Hayrettin'in 27.Alay'dan aldığı takviyelerle birlikte kurduÄŸu savunmanın bir parçası olduÄŸunu belirtir.  ⁷

 Conkbayırına ulaÅŸan birliklerin muharebeye baÅŸlaması 10.30 civarındadır. Tümen komutanı Mustafa Kemal 10.24’de “ 3. Kolordu Komutanlığına yazdığı ÅŸu raporda muharebeye baÅŸladığını bildirmiÅŸtir:

“DüÅŸmanın karaya çıkmış bulunan piyadesi Anburnu ile Kabatepe arasında bir buçuk kilometre kadar bir cephedeki sırtları iÅŸgal etmiÅŸtir. Yirmi Yedinci Alay düÅŸmanı ÅŸark cephesinde 800 metre mesafeden iÅŸgal ediyor. DüÅŸmanın tamamen sol cenahında 600 metre mesafeden taarruza baÅŸladım.  Yalnız Piyadeden Ä°baret olan düÅŸmanı yalnız bir Alay piyadeden ibaret olduÄŸunu tahmin ediyorum                                      On dokuzuncu Fırka Kumandanı Kaymakam”

 Saat 10.30’da Mustafa Kemal’in yanında bulunan ve komutan tarafından sevilen süvari subayı Mehmet Salih 10.30’da 9. Tümen yazdığı rapor:

“9. Fırka Kumandanlığına 19. Fırka Kumandanı da dâhil olduÄŸu hâlde bir piyade âlâyı ve bir cebel bataryası ÅŸimdi Kocaçimentepe'ye vâsıl  oldu.  Ve düÅŸmanın  sol cenahına taarruz edeceÄŸini Kumandan-ı mûmâ-ileyh bizzât bendenize söyledi. 27. Âlây kumandanına da arz-ı ma'lûmât eyledim. 

Süvari Mülâzım-ı evveli Mehmed Salih”⁸

Bu sırada 9’uncu Tümene mensup süvari subaylarından ÜsteÄŸmen Mehmet Salih, Conkbayırı’nda yanıma geldi.

Sonuç

Bu makalede 25 Nisan 1915 Gelibolu Yarımadası Arıburnu Çıkarmasının ilk saatleri deÄŸerlendirilmiÅŸtir. Anzakların çıkarmasına karşı daha önceden bilhassa kolordu Komutanlığı’nın iki cepheye yakın yer olan Eceabat’ta bulunmalıydı. Eceabat’ta 9. ve 19. Tümen komutanlıklarını yönetecek  baÅŸka bir birim olmayışı ilk saatlerdeki sevk idareyi geciktirmiÅŸ,  Türk komuta heyetinde ciddi bir koordinasyonsuzluk yaÅŸanmıştır. Yarımadada geniÅŸ bir alandan sorumlu olan karargahı Sarafim ÇiftliÄŸi’nde bulunan 9. Tümen hızlı hareket edememiÅŸtir. Ä°htiyat tümeni 19. Tümen savaÅŸa hemen dahil olması önemliydi. Çok daha erken müdahale edebilse çıkarmanın seyri deÄŸiÅŸebilirdi. Bu konuda yeni çalışmalar gerektiÄŸi açıktır. 

1 Aker Askeri Mecmua ,1935 Sayı:39 . 21.

KATEGORİDEKİ Dİ�ER BA�LIKLAR