GELİBOLU’YU ANLAMAK

Çanakkale Kara Muharebelerinin başlangıç tarihi olan 25 Nisan 1915 Gelibolu Yarımadası ve Kumkale Çıkarmaları modern askeri tarihin dönüm noktalarından birisidir. Bugüne kadar 25 Nisan 1915 Çıkarmaları hakkında çeşitli çalışmalar yayınlanmış olsa da tarafların kayıpları konusunda bilgilerimiz sınırlıdır. Bunun nedeni açıktır. Her iki taraf açısından da tam bir keşmekeşin yaşandığı, komuta heyetinin zaman zaman kontrolü kaybettiği, yaralı tahliyesinin bir hayli sorun olduğu bir dönemde sağlıklı bir kayıt tutmanın da mümkün olmayacağı ortadadır. Dolayısıyla resmi tarihlerde dahil konuyla ilgilenen çalışmalar genel karşılaştırmalardan kaçınmış, gün yerine dönem kayıpları üzerinde durmuşlardır.

Yukarıda belirtilenlerin tek istisnası Gürsel Göncü ve Şahin Aldoğan’ın “Siperin Adı Vatan-Çanakkale Savaşı” adlı kitabıdır. Söz konusu çalışmada araştırmacılar her iki tarafın muharebeye aktif katılan asker sayılarını, ilk 24 saatin sonunda yaklaşık olarak kayıpları ve sonrasında bu kayıpların muharebeye aktif katılan asker sayılarına oranlarını yaklaşık olarak vermişlerdir. Bu üç parametrenin ( o gün çarpışmalara direkt katılan aktif muharip sayısı, kayıp ve kayıp oranları) verileri 25 Nisan 1915’te olanların değerlendirilmesi konusunda ipuçları sağlayacaktır.  Ancak kayıp ya da zayiat ifadesinin popüler kültürde ifade edilenin aksine sadece ölüm olarak yorumlanmaması gerekir. Kayıp yada zayiat dediğimizde ölüm, yaralanma, kaybolan ve esir düşen , nedeni ne olursa olsun savaş dışı kalan muhariplerin toplamını kastediyoruz.  

Tablo 1.25 Nisan 1915 Gelibolu Yarımadası ve Kumkale Çıkarmaları Her İki Tarafın Kayıpları: ( G. Göncü/ Ş. Aldoğan , Siperin Ardı Vatan-Çanakkale Savaşı MB Yayınevi, 2006, s.58)                                                          

Seddülbahir :

Daha önceden de belirtildiği gibi çıkarmaların ana amacı Alçıtepe ve sonrasındaki Kilitbahir Platosunu ele geçirerek Rumeli yakasındaki tabyaları etkisiz hale getirmekti. Bu amacı gerçekleştirecek birliğin de müttefiklerin en seçkin birliği olan 29. Tümen’in seçilmesi tabiiydi. 13,5 tabur gücündeki (12 tabur +deniz piyadelerinden de 1,5 tabur takviye) 29. Tümen’in 7,5 taburluk örtme kuvveti ilk önce Seddülbahir sahillerine çıkacaktı. 86. Tugayın ağırlıkta olduğu bu birliklerden 1 tabur Y plajına, 2 Tabur X plajına  1 tabur W plajına, 3 tabur V plajına, iki bölükte S plajına ayrılmıştı. Kalan 5 taburun ise sahillerdeki Osmanlı birliklerinin temizlenmesini müteakip çıkmaları öngörülüyordu. Göncü/Aldoğan Seddülbahir’de muharebeye giren müttefik askeri sayısını 14.000 olarak veriyor. ( Deniz Piyade Tümeninin Plymouth taburu Y Plajına destek verirken , Anson taburunun bazı birlikleri W plajında görevlendirilmişti.)

Türk tarafında ise 29 Tümenin saldıracağı sahilleri (Y hariç) Binbaşı Mahmut Sabri Bey Komutasında 26. Alay 3. Tabur koruyordu. Saatler ilerledikçe 3. Tabura takviyeler de gelmeye başladı. 26. Alayın 2. Taburu 5. 6.ve 7 bölükleri  Y plajına çıkan İngiliz birlikleriyle çatışmaya tutuştular. Öğleden sonra 25. Alaydan 3.Tabur takviye olarak geldi.  Serafim Çiftliğinde bulunan 9. Tümen Komutanı Albay Halil Sami Bey 18.30 dan sonra 25. Alayın iki taburunu da Seddülbahir’e gönderdi.[1] 25 Nisan-26 Nisan gecesi Seddülbahir’de muharebeye katılan Türk taburu sayısı 4,5 tu. Göncü/Aldoğan toplam muharip sayısını 4700 olarak veriyor. Sadece 25. Alayın 2. taburunun iki bölüğü Yassıtepe arkasında ihtiyatta kalmıştı.

29. Tümen’in örtme kuvveti olarak ayrılan birliklerinden Lancashire Fusiliers Tekke koyunda, Royal Dublin Fusiliers ise Ertuğrul koyunda o günkü zayiatın % 75’ini verdiler.[2] Yine Ertuğrul Koyu’na River Clyde’dan çıkmaya çalışan Royal Munster Fusiliers taburunun da  bir hayli kayıp verdiğini biliyoruz. (Öyleki bu iki taburun Birinci Kirte Muharebesi öncesi “Dubsters” adıyla birleştirildikleri yazılır.) En azından Royal Munster Fusiliers’in de mevcudunun yarısından fazlasını kaybettiğini söyleyebiliriz. River Clyde içerisinde olan diğer birlikler karaya çıkmak için havanın kararmasını beklemişlerdi. İlk çıkanlar haricinde fazla bir kayıp vermediler. Dolayısıyla Tekke ve Ertuğrul koylarındaki kayıp 2000’ni bulmaktadır ve büyük bölümü az önce saydığımız üç tabura aittir. 

Nisbeten fazla kayıp verilen yerlerden biri de Y plajıdır. Plymouth taburundan 331, Kings Own S.B taburu 296, South Wales Borderers’de 70 personelini ölü ya da yaralı vermiştir.[3] Buna karşılık  X, ve S plajında müttefiklerin kayıpları son derece azdır. Örtme kuvvetinden sonra karaya çıkan 29. Tümen’in ana gövdesini oluşturan taburların zayiatlarının da son derece az olduğunu biliyoruz. [4]

25 Nisan’da 29. Tümenin kaybı konusunda değişik kaynaklarda benzer rakamlar belirtilmektedir. Göncü/Aldoğan 2200 kayıp , N. Steel[5] ise 2000 yaralı olduğunu Genelkurmay Resmi tarihi ise İngilizlerin zayiatının miktar bakımından kıyaslanamayacak kadar fazla olduğunu yazar.  “Kendi tarihleri ayrı bir bölüm halinde ayrı bir zayiat beyanı yapmamış olmamalarına rağmen yer yer işaret ettikleri taburların zayiatı, muhtelif taarruz gruplarında sağ kalanların toplamı ve aralık dönemlerinde belirtilen zayiat yüzdelerinden bir dereceye kadar fikir edinmek mümkündü. Buna göre takviyeli 29. İngiliz Tümeninin iki günlük muharebelerde ortalama 2600-3000 kişilik bir zayiat verdiği tahmin edilebilirdi”.[6]  29. Tümen’in 25 Nisan Seddülbahir Çıkarmalarındaki kaybının yaklaşık 2500 kişi olduğunu düşünüyorum.

Türk tarafına gelince öncelikle elimizdeki verileri değerlendirmemiz gerekli. 26 Nisan Akşamına kadar 9. Tümenin vermiş olduğu zayiata baktığımızda :[7] 25. Piyade Alayı’nın   hiç subay kaybetmediğini, buna karşılık er kaybının  957 olduğunu görüyoruz. 26. Piyade Alayı ise ilk 48 saatte 10 Subay ve 970 er olmak üzere toplam 980 personelini kaybetti. 9. Tümen’in toplam kaybı ise 10 Subay ve 1887 er 1897 kişiydi.

9.Tümen’in bu kayıplarının ne kadarı 25 Nisan’a aitti?  Mahmut Sabri Bey’in 25 Nisan akşamı 1128 kişilik mevcudundan 6 subay ve 630 (Toplam 636) kaybettiğini bildiriyordu.[8]  İlk çatışmaların yoğunluğunu da düşündüğümüzde 48 saatlik kaybın yarıdan fazlasının ilk gün verildiği ortadadır. Göncü/Aldoğan’ın verdiği  1700 şehit ve yaralı rakamı daha çok 48 saate uyuyor. Her halukarda bu rakamın 1500’ü geçmediğini söyleyebiliriz.

Arıburnu:

Tabur seviyesinde aldığımızda Anzak kolordusu 25 Nisan’da 15 taburunu Arıburnu’na çıkarttı. Karaya çıkan birliklerin hemen hepsi de gün içerisinde aktif muharebeye girdi. Göncü/Aldoğan 25 Nisan’da Arıburnu’na çıkan Avustralya ve Yeni Zelanda askeri sayısını  14.500 olarak veriyor. Stephen Chambers’da 15000 Anzak askerinin çıktığını belirtiyor.[9]

Anzak kayıp oranları ise bir hayli tartışmalı. Arıburnundaki karargahtan Saat 16.30 da 2000 kişilik zayiat ana karargaha bildirildi.[10] Resmi tarih yazarları Charles Bean ve Aspinall-Oglander ilk 6 günde 8570 kayıp olduğu konusunda hemfikir.[11] Peki bu kayıpların ne kadarı 25 Nisan’a ait? Son dönemde yayınlanan çalışmalar ilk güne ait kayıpların 5000 civarında olduğunu belirtiyor. [12] Askeri tarihçi Christopher Pugsley’de Yeni Zelanda tugayının 25 Nisan kaybının 600-700 arasında değiştiğini yazar.[13]

Arıburnunda Osmanlı birlikleri öğleden sonra 9 tabura kadar çıktı. Göncü/Aldoğan muharip sayısını 8500 olarak veriyor. Muharebelere 27. Alayın 2. Taburunun iki bölüğü, 1 ve 3. Taburları, 57. Alayın 3 taburu, 77. Alayın 2 taburu ve 72. Alayın bir taburu aktif olarak çarpışmalara katıldılar. Ancak asıl yükü 27. ve 57. nin çektiğini biliyoruz. 

Arıburnundaki Osmanlı kayıplarına gelince bu konuda da çelişkili bilgiler mevcuttur. Eldeki verilerinde yetersiz kaldığını itiraf etmek gereklidir. General Kemal Özbay’ı kaynak gösteren Dr. Lokman Erdemir 25 Nisan- 2 Mayıs tarihleri arasında Kuzey Grubu zayiatının 14115 olduğunu belirtiyor.[14] Peki bunun ne kadarı 25 Nisan’a aitti? Aspinall-Oglander adını vermediği bir kaynağa atfen karanlık basarken M. Kemale 57. Alayın 2. Taburunun tamamen, 1. Taburunda tamamına yakınının yok olduğu , 3. Taburdan geriye sadece 80 kişi kaldığı , ancak diğer birçoğunun başka birliklerde savaşa devam ettiği bildirmiştir.[15] Ancak Aspinall-Oglander’in bu bilgide kaynağı belli değildir. Dolayısıyla verdiği rakamlara ihtiyatla yaklaşılmalıdır. Peter Williams’da  Osmanlı Birliklerinin 25 Nisan’da verdiği 6000 kaybın 4000’ni ni Arıburnunda verdiklerini tahmin etmektedir.[16]

Bu konuda belirsizlik olsa da bazı ipuçlarını Genelkurmayın resmi tarihinden bulmak mümkün. 26 Nisan günü için yapılan bir değerlendirmede muharebelere katılan alay zayiatlarının %30-40 arasında değiştiğini [17] Alaylar arasında sadece 77. Alayın zayiatı 700 kişi olarak yazıyor.[18]Zayiat oranlarını da dikkate aldığımızda  2500 civarında bir kaybımız olduğunu söyleyebiliriz.

Kumkale

Kumkale Muharebeleri ise 25 Nisan çarpışmalarında her iki tarafın zayiatının net olarak saptandığı, tarihçilerin ittifak halinde olduğu tek çarpışmadır. Esirlerin sayısı dahil her şeyi biliyoruz.

Sonuç

Buna göre Göncü/Aldoğan’ın çalışmasındaki bazı rakamları yeni bilgiler ışığında revize edebiliriz. Aşağıda tabloyu yeniden düzenledim. Koyu olan rakamlar yeni rakamlardır. Üzerinde konsensüs sağlanan rakamlar aynen yazılmıştır.

Çalışmadan çıkan başka bir sonuç ise özellikle Seddülbahir’de müttefiklerin kayıplarının büyük kısmının ilk saatlerde verildiğidir. Bunun nedeni çıkarmanın baskın karakterde olmaması ve gün ışığında 26. Alay 3. Taburunun etkili ateşiyle özellikle Tekke Koyu ve Ertuğrul Koyunda 29. Tümen birliklerine ağır kayıp verdirmesidir.

Türk tarafı kayıplarının ne kadarının şehit ne kadarının yaralı olduğu konusunda Williams’ın önerdiği oran kullanılabilir mi? Peter Williams , Birinci Dünya Savaşı’nda genel oranın 1 ölüye karşılık 4 yaralı olduğunu belirtiyor.[19] Oranı uyguladığımızda 25 Nisan 1915’te Türk tarafının yaklaşık 1200 şehit , 4800 yaralı verdiği ortaya çıkıyor. Bu konunun da ayrıca  ayrıntılı araştırılması gerekiyor.[20]

Özellikle kıyı çarpışmalarının ve tesadüf muharebelerinin yoğun olarak yaşandığı, tarafların birbiri ardına hücumlar düzenlediği, komuta kademesinin zaman zaman kontrolü elinden kaçırdığı böyle bir günde kayıp sayısını belki de hiçbir zaman bilemeyeceğiz. Ancak eldeki verileri değerlendirdiğimizde ortaya çıkan sonuçlar 25 Nisan 1915’i anlamamızda bizlere biraz daha yardımcı olacaktır.

Kaynaklar: