GELİBOLU’YU ANLAMAK

1847 yılından bugüne Türk Eğitim Tarihi, özelde de Üsküdar Tarihi için ilkleri yaşamış ve tarihe tanıklık etmiş en köklü eğitim kurumlarından biri de – pek bilinmemekle birlikte- yeni adıyla Burhan Felek Anadolu Lisesi’dir. Okul, bu tarihte ‘Üsküdar Merkez Rüşdiyesi’ adıyla açılarak eğitim faaliyetlerine başlamış ve 1875’te Paşakapısı Askerî Rüşdiyesi açılıncaya kadar Üsküdar’da rüşdiye kademesinde eğitim veren tek eğitim kurumu olmuştur. 1892 yılında ise Üsküdar’da lise kademesinde eğitim veren bir kurumun olmaması dolayısıyla ‘Üsküdar İdadîsi’ haline getirilmiştir. 1892-1912 ders yılları arasında 5 yıllık idadî (lise) statüsünde erkek öğrencilere gündüzlü olarak eğitim vermiştir. İdadî türündeki mekteplerin 12 yıllık sultanî mektebine dönüştürülmesi kararı neticesinde, 6 Ekim 1913 tarihinde ‘Üsküdar Mekteb-i Sultanîsi’ adını almıştır. 1913-1922 yılları arasında Üsküdar Paşakapısı’nda devlete ait bir binada resmî eğitim kurumu statüsünde faaliyet göstermiştir.

Cumhuriyet’in ilanı sonrasında sultanî mekteplerinin lağvıyla 1922-23 ders yılına rastlayan 17 Kasım 1923 tarihinde ‘Üsküdar Erkek Lisesi’ adını almıştır. 1923-24 ders yılında Üsküdar Erkek Lisesi adıyla eğitim vermiştir. 1924-25 ders yılında orta kademede duyulan okul ihtiyacı nedeniyle, 1 Eylül 1924 tarihinde ‘Üsküdar Erkek Orta Mektebi’ adını almıştır. Maarif Vekaleti’nin 3 Eylül 1925 tarihli ve 5778/7562 sayılı tahriratıyla yeniden Üsküdar Erkek Lisesi adı verilmiştir. Okul Müdürü Mehmed Emin Bey’in girişim ve çabaları, kurumun tekrar lise olmasındaki en önemli etkendir. 1925-26, 1926-27, 1927-28 ve 1928-29 ders yıllarında eğitim faaliyetlerine Üsküdar Erkek Lisesi adıyla sürdürmüştür.

1929-30 ders yılına rastlayan 8 Eylül 1929 tarihinde orta okula dönüştürülerek ‘Üsküdar Erkek Orta Mektebi’ adını almıştır. 1934-35 ders yılında ‘Üsküdar Muhtelit Ortaokulu’, 1938-39 ders yılından itibaren de 1969 yılının Temmuz ayına kadar ‘Üsküdar Ortaokulu’adıyla ortaokul seviyesinde eğitim vermiştir. 1970-71 ders yılında ‘Üsküdar Lisesi’ adını almıştır. 1983 yılında ‘Burhan Felek Lisesi’, 2013 yılında önce ‘Ticaret Meslek Lisesi’, ardından da ‘Çok Programlı Anadolu Lisesi’ adını almıştır. 12 Haziran 2015 tarihinden itibaren tarihî misyon ve vizyonuna uygun olarak ‘Burhan Felek Anadolu Lisesi’ adıyla Türk Milli Eğitimine lise seviyesinde hizmet vermeye devam etmektedir.

Üsküdar Sultanîsi en zor yıllarını I. Dünya Savaşı ile ardından verilen İstiklal Harbi döneminde yaşamıştır. Seferberliğin ilanı ile, okulda tahsil gören 1311/1895 ve daha eski doğumlular askere alınmıştır. Daha sonraki celp dönemlerinde sırasıyla taht-ı silaha davet edilen 1312/1896, 1313/1897, 1314/1898, 1315/1899 ve 1316/1900 doğumlular askerlik hizmetlerini yerine getirmek üzere okuldan tasdikname alarak talimgaha sevk edilmiştir. Üsküdar Sultanîsi öğrencileri vatan hizmetlerini gönüllü olarak ya da Mükellefiyet-i Askeriye Kanun-ı Muvakkatı kapsamında Çanakkale’de ve I. Dünya Savaşı’nın farklı cephelerinde yerine getirmişlerdir. Asker alma sürecinde farklı bir uygulama söz konusu değildir. Askerlik yükümlülüğü bulunan hiçbir öğrenci kurumda eğitim görmemiştir. Okulda kayıtlı olan öğrenciler, doğum yılı itibariyle asker alma yaşının dışında kalan öğrencilerdir. Bu durum hem genel, hem de yıllara göre hazırlanmış ayrıntılı tablolarda net bir biçimde görülmektedir. Ele alınan dönemde, orta kısmın 8 ve 9. sınıfları ile lise kısmının 10, 11 ve 12. sınıflarında tahsil gören 137 öğrencinin künye ve sicilleri tarafımızdan gün yüzüne çıkarılmıştır. 1914-15 ders yılından itibaren üst sınıflara kayıtlı öğrenci sayısının sürekli azaldığı ve 1917-18 ders yılında eğitim görecek öğrencisi kalmayan lise kısmında sınıfların açılamadığı görülmektedir. Eğitim kurumlarından askere alınan öğrencilerin yaşı 19 ya da 18’dir. 17 yaşında olan 1316/1900 doğumlular neredeyse savaşın sonunda, 1 Ekim 1917 tarihinde silah altına alınmıştır. Bu nedenle, eğitim kurumlarından yıllardır dile getirilen ama aslı olmayan “15 yaşında askere alınma” diye bir şey söz konusu değildir. Zaten bu yaştaki bir çocuktan askerlik adına bir şey beklemekte çok sağlıklı bir düşünce değildir. Diğer önemli problemde sanki liselerin bazıları Sivas, Bursa, Trabzon, Balıkesir, Galatasaray, İstanbul Erkek vs gibi öğrencileri savaşa katılmışta sanki “diğer liseler katılmamış gibi” bir bilgi kirliliğinin olmasıdır. İmparatorluk dahilinde mevcut 44’ü taşra 13’ü İstanbul’da olmak üzere 56 sultanî mektebi de aynı süreci yaşamış ve eğitim gören öğrencisi orduya dahil edilmiştir.

Üsküdar Sultanîsi, I. Dünya Savaşı yıllarında öğrenci yokluğundan lise kısmı şubelerinin birçoğunu açamadığı gibi 1917-18 ve 1918-19 ders yıllarında mezun da verememiştir. 1915-16 ve 1916-17 ders yıllarında ise Üsküdar Sultanîsi’ne kayıtlı son sınıf öğrencileri savaş meydanlarında olduğundan bu yıllarda sadece birer öğrenci tahsil görebilmiştir. 1915-16 ders yılında yaşı dolayısıyla askerlik yükümlülüğü bulunmayan İbrahim Rebi (Barkın) ve 1916-17 ders yılında da Erzurum Sultanîsi’nden naklen gelen Hüseyin Avni Efendi mezun olabilmiştir.

Üsküdar Mekteb-i Sultanîsi’nden I. Dünya Savaşı’na katıldığı tesbit edilen toplam öğrenci sayısı 43’tür. Mondros Mütarekesi sonrasında terhis olan 24’ü gazi olarak mektebe geri dönmüştür. Geri dönemeyen öğrenci sayısı ise 19’dur.

Burada özellikle basında dinlendirilen bir bilgi kirliliği daha karşımıza çıkmaktadır. Bu kurumun “öğrencisinin hepsi Çanakkale’de şehit oldu” gibi söylemleri tamamen yanlış olmakla beraber hiçbir amaca hizmet etmeyen ifadelerdir. Bu ifadeler hem şanlı tarihimizi hem de kutlu zaferimizi gölgeleyen ve küçülten söylemlerdir. Türk ordusu daima güçlüdür. Eğitim kurumlarında maarif ya da vilayet hesabına ücretsiz olarak eğitim gören öğrencilerden öncelikle beklenen, mezun olduktan sonra ülkenin kalkınması için ihtiyaç duyulan alanlarda çalışmalarıdır. Diğer yandan eğitim kurumlardan tahsillerinden silah altına alınarak Çanakkale Savaşı’na katılan öğrenci sayısı çok sınırlıdır. 9 Ocak 1916’da Çanakkale Cephesi’nden zaferle ayrıldıktan sonra kurumlardan alınan öğrenciler ihtiyat zabit vekili olarak diğer cephelere sevk edilmiştir. 30 Kasım 1918’de Mondros Mütarekesi’nden sonra da terhis edilmişlerdir. Bu süreçte 65 sultani mektebinde tahsil gören öğrencilerin “neredeyse yarısı” kurumlarına geri dönmüştür.

Üsküdar Sultanîsi’nde bu oran % 60’dır. Bu öğrencilerin 1’i şehit düşerken, diğer 18’si diğer nedenlerle yeni kayıtlar ortaya çıkana kadar “vefâten şehit” olarak değerlendirilmiştir. Bu sayının bu kadar az olmasının sebebi; şehitlik ünvanının, sadece muharebe de göğüs göğüse çarpışma ve kurşunla yaralanma sonucu savaş meydanında ya da hastanede ölenlere verilmekte olmasından kaynaklanmaktadır. Hastalık ya da diğer nedenlerden dolayı vefâten şehit olanlara dair herhangi bir kayıt mevcut değildir. Üsküdar ve Selimiye Askerlik Şubelerinin I. Dünya Savaşı yıllarına ait kayıtlarına ulaşılamamıştır. I. Dünya Savaşı sonucunda tahsilli genç nüfusun oranı % 10’a kadar düşmüştür. Bu nedenle lise kademesinde eğitim görecek öğrenci yokluğundan Üsküdar Mekteb-i Sultanîsi, 1919-20, 1920-21 ve 1921-22 ders yıllarında da mezun verememiştir.

I. Dünya Savaşı yıllarında Üsküdar Mekteb-i Sultanîsi’nin eğitim kadrosundan 8’i silah altına alınmıştır. Bunların 3’ü askerlik hizmetini yerine getirerek gazi olarak kurumdaki görevlerine dönmüşlerdir. Kohen Efendi Alman vatandaşı olup askerliğini yapmak için Almanya’ya gittiğinden kurumdaki görevinden ayrılmıştır. Abdurrahman Robenson askerlik vazifesini yaparken salgın hastalıktan vefâten şehit olmuştur. Lütfi, Yakub ve Mahmud Nedim Efendiler ise terhisten sonra kuruma dönememişlerdir.

10 Aralık 1918 tarihinde Meclis-i Kebîr-i Maarif tarafından; Darülfünun ile Mekâtib-i Âliye ve Tâliye ve Dârülmuallimîn mezun, müdavim veya öğretmenlerinden iken I. Dünya Savaşı’nda cansiperane fedakârlık göstermiş bulunan kısa dönem askerlerin refah seviyelerinin yükseltilmesi hakkında 14 maddelik bir karar alınarak uygulanmıştır.

Kararın 1. maddesi şöyledir: “Mekâtib-i Âliye ve Tâliye mezunlarıyla adı geçen kurumlarda gerek öğretmen, gerekse de müteallim sıfatıyla bulunmakta iken askere gitmiş ve şahadet rütbesine ermiş olan muhterem şehitlerin isimlerini yaşatmak için, isimlerini içeren birer saygı plaketi yaptırıp mensup oldukları müessesenin girişine asılmalıdır.” Ancak, bu tarihten kısa bir süre sonra Osmanlı Devleti’nin işgal sürecinin başlaması ve dönemin şartları dolayısıyla, hazırlanan levhaların kurum girişlerine asılması mümkün olamamıştır. 

18 Mart 2018 tarihinde Burhan Felek Anadolu Lisesi’nde açılan gazi ve şehit köşesiyle, o zamanki adıyla Üsküdar Mekteb-i Sultanîsi’nden I. Dünya Savaşı’na katıldığı tesbit edilen 43 öğrenci ve 8 öğretmeninin aziz hatırası yâd edilirken diğer yandan 100 yıl önceki karar da gerçekleştirilmiştir. Böylece, cansiperane fedakârlık göstererek gazi ve şehit olan Üsküdar Mekteb-i Sultanîsi’ne mensup bu kahramanların isimleri yaşatılmış ve gelecek nesillere aktarılmıştır.

Doç. Dr. Nuri GÜÇTEKİN

EK-I. Üsküdar Mekteb-i Sultanîsi Mezunları (1913-1920)

1913-14, 1917-18, 1918-19 ve 1919-20 ders yıllarında mezun verememiştir.

EK-II. Üsküdar Mekteb-i Sultanîsi’nin Gazi ve Şehit Öğrencileri

Üsküdar Mekteb-i Sultanîsi’nden I. Dünya Savaşı’na katıldığı tesbit edilen toplam öğrenci sayısı 43’tür. Bunların 24’ü gazi olarak mektebe geri dönmüştür. Geri dönemeyen öğrenci sayısı 19’dur.

EK-III. Gazi ve Şehit Eğitim Kadrosu

I. Dünya Savaşı yıllarında Üsküdar Mekteb-i Sultanîsi’nin kadrolu personelinden 8’i silah altına alınmıştır. Bunların 3’ü askerlik hizmetini yerine getirerek gazi olarak kurumdaki görevlerine dönmüşlerdir. Kohen Efendi Alman vatandaşı olup askerliğini yapmak için Almanya’ya gittiğinden kurumdaki görevinden ayrılmıştır. Abdurrahman Robenson askerlik vazifesini yaparken salgın hastalıktan vefâten şehit olmuştur. Lütfi, Yakub ve Mahmud Nedim Efendiler ise terhisten sonra kuruma dönememişlerdir. Bu öğretmenlerin vefâten şehit oldukları düşünülmektedir.

EK-IV. Silah Altına Alınan Bazı Öğrencilerin Künyeleri

Mehmed Saim Efendi

 9 Mart 1896’da İstanbul’da doğmuştur. Kadıköy Belediyesi Tahakkuk Memuru Hacı İbrahim Hakkı Bey’in oğludur. 29 Eylül 1912’de Toptaşı Rüşdiye-i Askerîye’si 3. senesinden aldığı a’lâ derecedeki tasdiknamesiyle Üsküdar İdadîsi’nin 1. sınıfına imtihanla kayıt ve kabul edilmiştir. Okul numarası 36’dır. 1912-13 ders yılı sonuna kadar mektebe devam etmiş ve o seneki genel imtihanda sınıfını geçemeyerek sınıf tekrarı yapmıştır. 27 Ekim 1913 tarihinde ve idadînin 1. senesinde mektebi terk etmiştir. 16 Haziran 1914 tarihinde, babası önce oğlunun Tezkire-i Osmaniye’si (nüfus kağıdı) ile aşı ilm-i haberini (aşı belgesini) almış; 24 Haziran 1914 tarihinde de oğullarının gönüllü olarak askere yazılmaya karar vermesinden dolayı beraberinde götürmek için tasdiknamesinin verilmesini talep etmiştir. Bu talep doğrultusunda aynı tarihte 7. sınıftan tasdikname verilmiştir.

Belge 1. Mehmed Saim Efendi’nin Gönüllü Askerlik Belgesi

Üsküdar İdadîsi Müdüriyet-i Behiyyesine

Efendim

Mahdûmum Mehmed Saim Efendi bu kere gönüllü olarak silk-i askerîye hüsn-i rızamızla dahil olacağından, lütfen bir kıta tasdiknamenin yedine itâsı müsterhamdır efendim.

Fî 11 Haziran sene 330. Miladi: 24 Haziran 1914

Kadıköy Belediyesi Tahakkuk Memuru es-Seyyid İbrahim Hakkı[1]

Ahmed Ekrem Efendi

1313/1897’de İstanbul’da doğmuştur. Babası Kosova Defterdarlığı’ndan emekli Mehmed Hıfzı Bey’dir. Üsküdar Merkez Rüşdiyesi’nden mezundur. 31 Ağustos 1912’de Üsküdar İdadîsi’nin 1. senesine imtihanla ve ücretli öğrenci olarak kayıt edilmiştir. Okul numarası 9’dur. 1912-13 ders yılında 2. seneye terfi etmiştir. 1913-14 eğitim yılında mektebin sultanîye dönüşmesi dolayısıyla 8. sınıfa nakledilmiş ve genel imtihan sonucunda  9. sınıfa terfi etmiştir. 1914-15 ders yılında 10. sınıfa geçmiştir. 1915-16 ders yılında 10. sınıfta bulunduğu 28 Eylül 1915 tarihinde hizmet-i maksûre ile talimgaha sevk edilmesinden dolayı mektebi terk eylemiştir.[2] 1 Şubat 1919 tarihinde zabit olduğundan bir üst sınıf olan 11. sınıftan tasdikname verilmiştir.[3]

Belge 2. Ahmed Ekrem Efendi’ye İsteği Üzerine Verilen Vesika

Ahmed Ekrem Efendi’ye isteği üzerine 24 Temmuz 1918 tarihinde Üsküdar Sultanîsi Müdürlüğü tarafından verilen belgedir.[4]

İbrahim Edhem Efendi

1314/1898’de Osmaniye Kazası’nda doğmuştur.Babasıpiyade mülazım-ı evvelliğinden emekli Ahmed Cevdet Efendi’dir.1912-13 ders yılında Üsküdar İdadîsi’nin 2. senesine kayıt olmuştur. Okul numarası 68’dir. 1913-14 eğitim yılında 8. sınıfta sınıf tekrarı yapmıştır. Üsküdar Sultanîsi’nin 9. sınıfında bulunduğu 1915-16 ders yılında 25 Nisan 1916’da velisinin isteği üzerine tasdiknamesi verilmiştir.[5]

Belge 3. İbrahim Edhem Efendi’ye Tasdikname Verilmesi Talebi

İbrahim Edhem Efendi’nin velisi olan annesi tarafından 23 Nisan 1916 tarihinde Üsküdar Sultanîsi Müdürlüğü’ne verilen dilekçededir: ‘1314 doğumlu kısa dönem askerlik yapacakların taht-ı silaha davetleri dolayısıyla mahdumum olup 9. sınıfta 46 numara ile kayıtlı İbrahim Edhem Efendi de, bu yaşta olması nedeniyle mektepten tamamen ayrılma mecburiyetinde bulunduğundan tasdiknamesinin verilmesini rica ve istirham eyleriz.’[6]

Ahmed Tevfik Efendi

1313/1897’de İstanbul’da doğmuştur. Tabur katibi Hüseyin Hüsnü Efendi’nin oğludur. Beykoz Rüşdiyesi’nden aliyyü’l-a’lâ derecede mezun olmuştur. 3 Eylül 1912’de Üsküdar İdadîsi’nin 1. senesine imtihanla kayıt olmuştur. Okul numarası 44’tür. 1912-13 ders yılında 2. seneye terfi etmiş ve mektebin sultanîye tahvili dolayısıyla 8. sınıfa nakledilmiştir. 1913-14 eğitim yılında 9. sınıfa ve 1914-15 ders yılında ise 10. sınıfa terfi etmiştir.[7] 1915-16 ders yılında hizmet-i maksûre olarak taht-ı silaha alınması nedeniyle mektebi terk etmiştir (2 Ekim 1915). 25 Kasım 1918’de  terhis olmuştur.[8] 4 Ağustos 1919’da 10. sınıftan tasdikname almıştır.[9]

Belge 4. Ahmed Tevfik Efendi’ye Terhis Esnasında Verilen Belge

Mustafa Asım Efendi

1313/1897’de Üsküdar’da doğmuştur. Babası İstihkam Miralayı Şükrü Bey’dir. 6 Mart 1915’te Çanakkale Sultanîsi’nden naklen Üsküdar Sultanîsi’nin 7. senesine kaydedilmiştir. Okul numarası 402’dir. 1914-15 ders yılında 8. sınıfa ve 1915-16 ders yılında da 9. sınıfa terfi etmiştir.[10] 1916-17 eğitim yılı başında 9. sınıftayken hizmet-i maksûre ile silah altına alınmıştır (15 Temmuz 1916).

13 Ocak 1919 tarihinde kayıt yaptırmak için müracaat etmiş ve Maarif Nezareti’nden gelen emrin 11. maddesince, bir üst sınıfa kayıt ve kabulü gerektiğinden, yeni okul numarası olan 554 numara ile 10. sınıfa kayıt ve kabul edilmiştir. 1918-19 ders yılı genel imtihanı neticesinde 11. sınıfa terfi etmiştir.[11]İsteği üzerine 31 Temmuz 1919 tarihinde öğrenci belgesi, 3 Eylül 1919 tarihinde de 11. sınıftan tasdikname almıştır.[12]

Belge 5. Mustafa Asım Efendi’nin Askerlik İçin Tasdikname Talebi

Mekteb-i Sultanî Müdüriyet-i Cânib-i Alîsine

‘Efendim, mahdûmum 8. sınıf talebesinden 402 numrolu Mustafa Asım, bu kere vazife-i vataniyesini ifa etmek üzere davet olunduğundan, mensup olduğu şubeye ibraz etmek üzere tasdiknamesinin i’tası müsterhamdır.’

Fî 31 Mart sene 332. (Miladi: 13 Nisan 1916). Emine Müzeyyen.