Ahmed Cevdet Paşa, hiç şüphesiz XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin yetiştirmiş olduğu âlim ve devlet adamları arasında erişilmesi güç, müstesna bir yere sahiptir. Yetmiş iki yıllık ömründe her biri alanında ilk olma özelliği taşıyan onlarca esere imza atmış mümtaz bir şahsiyettir. Tarih-i Cevdet adlı Osmanlı tarihi, başta tarih yazımı olmak üzere birçok alanda ilkleri barındırır. Mecelle, bütün İslâm devletlerinde İslâm hukuku alanında hazırlanan ilk kanundur. Kavâid-i Osmaniyye adlı eseri Türkçenin ilk gramer kitabı olup Belâgat-ı Osmaniyye ise yine alanında bir ilktir. Akıcı bir üslûp ve sade diliyle Kısas-ı Enbiyâ bugün dahi türünün en iyi örneklerindendir. Yazdığı ders kitapları onlarca yıl okutuldu. Tanzimat döneminde yazdığı onlarca hukukî metni Düstûr ile bir araya topladı; oluşturduğu hukuk dili ise bugün hâlâ kullanılır. Yazı dilinin sadeleşmesi ve harflerin ıslahı için ilk çözüm önerileri de yine ondan geldi. Sadece yazmakla kalmadı. İlmiye kökenli olup sonradan mülkiye sınıfına geçmesiyle birlikte görev aldığı meclis, komisyon ve kurumlarda, Rumeli’deki ıslahatlarında, Halep valiliğinde ve beş ayrı Nezâretteki nâzırlık dönemlerinde bizzat gereğini icraya da muktedir oldu.
Bugün dahi sıkıntısını çektiğimiz konularda, kalem, kelâm ve icra sahibi, çok yönlü ve ender rastlanan münevver bir devlet adamıdır Cevdet Paşa. Yazımına 1853’de başlayarak, otuz dokuz yıl sonra 1892’de son hâlini verdiği on iki ciltlik Tarih-i Cevdet adlı eseri ise, elbette bu çok yönlü birikim ve tecrübelerini gelecek nesillere aktarabileceği en uygun mecrayı sağlamıştır Cevdet Paşa’ya. Birçok yönden ilkler barındıran bu eserinde, kronolojik Osmanlı tarih yazıcılığının sınırlarını zorlayarak neredeyse tematik dünya tarihi yazmaya koyulmuş gibidir. Doğu ve Batı dünyasına ait konuları bazen ilkçağlardan itibaren kaynakları ve kurumlarıyla birlikte ele alarak inceler. Osmanlı müesseselerini ve bozulmalarını tarihî bağlamında değerlendirerek toplumu Batılılaşmaya götüren gelişmeler üzerinde durur. Olayların arkasında yatan asıl nedenleri, sebep-sonuç ilişkisi içinde inceleyerek gerçek manada ders ve ibret çıkarmaya çalışır. Tarih ilmini, devletlerin ve milletlerin öğretmeni olarak görür; tarafsızca yazılarak gerektiğinde kullanılmak üzere gelecek nesillere devredilmesini ise tarihin aslî vazifesi sayar.
Tarih-i Cevdet, sadece Osmanlı tarihçiliği için önem arz etmez. Siyasî, idarî, iktisadî ve sosyal tarih çalışmamalarının yanı sıra Türk dili ve kültürü ile bölge coğrafyası açısından da son derece önemli bilgi ve değerlendirmeler içeren ana kaynak hükmündedir. Üslûbu itibariyle de Cevdet Paşa’nın dilde sadelik görüşünü destekler mahiyette, dönemine göre sade bir Türkçe ile kaleme alınmıştır. Ancak bugüne kadar yeni harflerle tam bir transkripsiyonu yapılmadığı için eserden gerçek anlamda faydalanmak mümkün olamamaktaydı. Tarih-i Cevdet üzerine önceki yıllarda yapılan yayın çalışmaları ise aslı 4260 sayfa olan eserin kısaltılarak sadeleştirilmiş, çoğu zamanda yüzeysel olarak özetlenmiş hâlinden ibarettir. Bu yayında ise ekleriyle birlikte tam metin olarak ve harf karşılıkları birebir korunarak eserin ilmî transkripsiyonu ilk defa ilgililerin istifadesini sunulmuştur.
Cevdet Paşa gibi çok yönlü bir âlimin, uzun bir tarih ve geniş bir coğrafyayı bahse konu ederek kaleme aldığı, her yönden hacimli bu esere vukufiyet sağlanarak yayına hazırlanmasında karşılaşılan zorlukların açıklanması bir yana, sadece başlıklarını sıralamakdahi bir hayli güçtür. Bu zorluklar; takibi ve okuması kolay, gerekli olduğu kadar çok, mümkün olduğu kadar az fonetik işaretle, tamamen metne sadık kalınarak aşılmaya çalışılmıştır. Tahlil, tenkit ve diğer baskılarla karşılaştırma yoluna gidilmemiş, Cevdet Paşa’nın 1892 yılında son hâlini verdiği baskı esas alınarak transkripsiyon kaideleri çerçevesinde eser yayına hazırlanmıştır.
Ahmed Cevdet Paşa,
Târîh-i Cevdet
(Tertib-i Cedîd) Zeyl ve İlaveleriyle Tam Metin Transkripsiyon.
1. Kitap (1. 2. 3. 4. Ciltler)
2. Kitap (5. 6. 7. 8. Ciltler)
3. Kitap (9. 10. 11. 12. Ciltler)
Haz. Sadık Emre Karakuş, Murat Babuçoğlu,
Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) Kültür Yayınları, Ankara, 2017.