GELİBOLU’YU ANLAMAK

Fatih’te eski belediye binasının hemen önünde yer alan bir parkta üst tarafına kırık havası verilen sütun şeklindeki bir abideye tesadüf edersiniz. İşte bu abide Osmanlının son dönemlerinde yarım kalan bir görevin ve bu görev sırasında şehit olan üç havacının hüzünlü hatırasını yansıtır. Anıt, aynı zamanda İstanbul’dan Şam’a oradan da Filistin’e uzanan bir öyküyü barındırır.

Doğma büyüme Fatih-Aksaraylı biri olarak çocukluğumdan itibaren semtin tarihî belediye binasının önündeki parkın ortasında, bitmemiş gibi duran anıtın önünden defalarca gelip geçtiğimi bilirim. Sonraları tarihe merak saldığımda anıtın, Hava Şehitleri Abidesi olduğunu öğrendim. 2007 yılında Şam’a gittiğimde ise şehrin sembollerinden biri olan Selahaddin Eyyubi türbesinin hemen bitişiğinde, üzerine al renkli hilal ve yıldızın işlendiği üç adet mermer mezar taşını görünce hafızamda, Fatih’teki anıtla Şam’daki bu mekan kesişiverdi. Her ne kadar mezar taşlarının üzeri Arapça yazılmış olsa da, kaidelerinde Türkçe olarak soldan sağa Üsteğmen Nuri 8 Mart 1914, Yüzbaşı Fethi 3 Mart 1914 ve Üsteğmen Sadık 3 Mart 1914 ibareleri okunabilmekteydi. Çocukluğumun geçtiği Fatih semtindeki abide dikilmesine sebep olan üç Türk pilotu, burada koyun koyuna yatıyorlardı.   

Osmanlı imparatorluğunun son dönemine damgasını vuran İttihat Terakki cemiyeti, hem 2. Meşrutiyetin ilanı, hem de Trablusgarp ile Balkan harplerinde uğranılan hüsran neticesinde yaşanan toprak kayıplarının ızdırabını hafifletmek amacıyla, propaganda amaçlı bir takım faaliyetlere imza atar. Bu tarz faaliyetlerden amaç, Osmanlı devletinin halen dünya siyasetinde etkin ve saygın bir güç olduğunun gösterilmesidir. Ayrıca Balkan savaşları sonrasında İttihatçılar arasında güçlenen Türkçülük akımıyla bağlantılı olarak yükselişe geçen Arap milliyetçiliğine karşı da Türk-Arap kardeşliğini tesis edecek bir hadiseye ihtiyaç vardı. Ancak yeterli derecede tedbir alınmadan girişilen bu teşebbüs, büyük bir hüsranla neticelenecektir. Zira daha emekleme aşamasında olan Türk havacılığı, en usta iki pilotu olan Fethi ve Nuri beyleri bu girişim sonrasında kaybedecektir. Türk Havacılığı üzerine yaptığı bir çalışmasında Süreyya İlmen söz konusu eksikliği şu satırlarla dile getirir; “O zamanlar böyle bir seyahate daha memleketimiz hazır değildi. Tayyarecilerimizin Mısır’a kadar uzun bir mesafeyi katedebilmeleri için, bu güzergah üzerinde bulunan en az birkaç şehrimizde tayyare hangarları, benzin depoları, tamir atelyeleri gibi sair tesisatın mevcut olması gerekirdi. Bu gibi ihtiyaçlar nazarı itibare alınmayarak Avrupa’da yapılan tayyare seyahatleri misilli bir seyahat icrası emredildi”.

                                                        Fethi Bey Talat Paşayı Uçuruyor
<!–[if !supportLineBreakNewLine]–>
<!–[endif]–>           Gerçekten de dönemin gazeteleri incelendiğinde her iki tayyarecinin de uçaklarının bakımı ile gayet zorlu şartlarda, bizzat ilgilenmek zorunda kaldıkları görülür. İttihatçılar, ne yazık ki bu felaketten bir ders çıkarmadıkları içindir ki Aralık 1914 Sarıkamış taarruzu ya da 1915 Ermeni tehciri gibi, hazırlığı iyi yapılmamış teşebbüslerde benzer insanlık trajedileri yaşanmasına neden olmuşlardır.

1914’e gelindiğinde dünya büyük bir savaşın eşiğindedir. Gerçi 1905’de Fas krizi nedeniyle Almanya, Fransa (dolayısıyla İtilaf cephesi ile) savaşın kıyısından dönmüşse de, bu badire büyük devletlerce Almanya’ya Afrika’dan bazı sömürge alanları tahsis edilmesiyle fazla büyümeden atlatılmıştır. Ancak yeni bir kıvılcımın çıkması an meselesidir. Osmanlı devletinin mukadderatını ellerinde tutan İttihatçılar ise olası bir savaşta Osmanlı devletinin tarafsız kalmasının yıkım anlamına geldiği kanısını taşımaktadırlar. Her ne kadar cemiyetin doğrudan üyesi olmasa da onlar kanalıyla sadarete getirilen Mahmut Şevket Paşa gibi İngiltere’ye, ya da İttihatçıların Bahriye nazırı Cemal Paşa gibi Fransa’ya yakın duran simalar varsa da cemiyetin önde gelen üyeleri İtilaf devletleriyle giriştikleri bir dizi teşebbüs akamete uğrayınca Almanya’ya yakınlaşacaklardır.

1914 yılı içinde üç Fransız pilotunun üç farklı uçakla gerçekleştirdiği Paris-Kahire uçuşu, Osmanlı ülkesinde büyük alaka uyandırmıştı. İstanbul ve Kudüs üzerinden Kahire’ye ulaşmayı hedefleyen uçaklardan ikisi başarılı olurken, biri Toroslar’dan öteye gidememişti. Bu teşebbüsün halkın üzerinde bıraktığı etkiden yararlanmayı amaçlayan İttihatçılar, iki uçaktan oluşan küçük bir filonun Suriye ve Filistin üzerinden Kahire’ye bir sefer yapmalarını kararlaştırdılar. Ancak yeni gelişmekte olan Türk havacılığı için bu mesafe son derece riskli idi. Türk havacılığının temelleri 1911’de Trablusgarp savaşının hemen sonrasında atılmış, 1912’de Yeşilköy’de bir hava uçuş okulunun açılmasıyla da ivme kazanmıştı. Sonuçta Yüzbaşı Fethi ve Teğmen Sadık Bey’lerin Muvanet-i Milliye, Yüzbaşı İsmail Hakkı ile üsteğmen Nuri Beyler’in de Prens Celaleddin uçağı ile bu mesafeyi kat ederek Osmanlıların  semaya olan hakimiyetlerini kanıtlamalarında mutabık kalındı. Uçulacak mesafe yaklaşık 2500 kilometreydi ki, devrin gazetelerinin verdiği malumata bakılırsa o vakte kadar Türk pilotlarının katettiği en uzun mesafe Yeşilköy-Edirne arasıydı. Üsteğmen Fethi ve üsteğmen Fazıl Beyler geliş gidiş mesafesi olarak 400 kilometrelik Edirne-İstanbul yolunu bir günde kat etmişlerdi.

Pilotlar güzergah olarak Eskişehir-Afyon-Konya-Ulukışla-Adana-Halep-Hıms-Beyrut-Şam-Kudüs-el-Ariş-Port Said ve oradan da Kahire istikametini takip edeceklerdi.  Güzergah içindeki en tehlikeli bölgeler Ulukışla-Adana, Adana-Halep ve Beyrut-Şam merhaleleri idi. İlkinde 80-90 kilometrelik bir saha boyunca uzanan Toroslar, ikincisinde İskenderun körfezi civarındaki Amanos dağları ve sonuncusunda da Lübnan dağları aşılmak zorunda kalınacaktı. Pilotlarımız üç büyük engeli de aşmış, ancak sonrasında her iki tayyaremiz de kazaya maruz kalmıştır.  

                                  Harbiye Nazırı Enver Paşa

8 Şubat 1914’e gelindiğinde Yeşilköy’deki hava alanında görkemli bir uğurlama gerçekleşti. İttihat Terakki’nin üç önemli siması olan Enver, Talat ve Cemal Paşalar törende hazır bulundular. Dönemin Bahriye nazırı Çürüksulu Mehmet Paşa’nın uçma isteği, Yüzbaşı Fethi Bey tarafından yerine getirilerek Paşa’ya gökyüzünde kısa bir tur yaptırıldı. Fethi Bey’in bu ilk önemli yolcusu değildi. Nitekim kendisi 1913 yılında da Talat Paşa’ya da benzer bir tecrübe tattırmıştı. Törende Enver Paşa, pilotları cesaretlendirmek amacıyla “Osmanlıların medeni cesaretinin sembolü oldukları” fikri çerçevesinde bir nutuk vermiştir. Beşinci Murat’ın kızı Hatice sultanın da bir buket gönderdiği tören sonrasında havacılarımız Enver Paşa’nın elini öpüp meydandakilerin dualarını alarak alandan havalandılar. Önce saat 9 sularında Prens Celaleddin uçağı ile pilot Üsteğmen Nuri Bey ve rasıtı yani gözlemcisi Yüzbaşı İsmail Hakkı Bey, birkaç dakika sonra da Muavenet-i Milliye ile pilot Yüzbaşı Fethi ve rasıtı Teğmen Sadık Bey havalandılar. Daha yolculuğun başında ciddi sıkıntılar başgösterdi. Pilotlarımız kalkışa geçtiklerinde gittikçe artan bir sis bulutuyla karşılaştılar. Hatta kalkış sonrası 300 metreye yükseldikten sonra gözden de kayboldular. Törende hazır bulunanlar, dönemin gazetelerine bu mesafeden sonra sadece motor sesini duyduklarını beyan etmişlerdir. Nitekim yoğun sisten dolayı Nuri Bey’in kullandığı Prens Celaleddin uçağı, ancak Kartal’a kadar gelebilmiş, buradan Ayastefanos’a yani Yeşilköy’e geri dönerek sisin dağılmasını beklemek zorunda kalmıştır. Fethi Beyin kullandığı Muavenet-i Milliye ise yoluna devam etmiş, fakat Adapazarında zorunlu inişe geçmeye mecbur olmuştur. Söz konusu girişime verilen önemin bir ispatı da şudur ki devrin gazeteleri pilotların iniş yaptıkları yerlerde hususi muhabirleri vasıtasıyla ve telgraf aracılığıyla an be an haber almakta, bu haberleri de her gün okuyucuları ile paylaşmaktaydılar. Nitekim Tanin’de çıkan bir gazete haberine göre Fethi Bey, Adapazarı’na indikten hemen sonra bir postahane bularak İstanbul’a telgraf çekmiş, ve arkadaşlarının akıbetini öğrendikten sonra rahatlamıştır. Burada bir takım küçük tamirler yapıp yola koyulmuştur.

Yolculuğun en zorlu ve merakla beklenen kısımlarından bir tanesi Torosların aşılmasıydı. Fethi Bey’in kullandığı Muavenet-i Milliye, 21 Şubat’ta Adana’dan kalktıktan bir süre sonra ciddi bir tehlike atlatır. Tayyare Adana’nın 40 km kadar uzağında bulunan Misis’e zorunlu iniş yapmaya mecbur olur. Süvari Fethi Bey, Adana’da bulunan makinist Cemal Efendi’nin derhal bölgeye gönderilmesini telgrafla rica eder. Gerekli tamir sonrasında yeniden yola düşer. Nuri Bey ise uçağının performansına güvenemediği için rasıtını kara yolu ile Adana’ya yollarken bu suretle hafifleyen Prens Celaleddin tayyaresiyle Toroslar’ı aşmış, sonrasında da sorunsuz bir şekilde Halep’e ulaşmıştır. Buna rağmen Muavenet-i Milliye, yolculuk esnasında diğer uçağın epey önüne geçerek 24 Şubatta Şam’a varmayı başarmıştır. Uçak, 6-7 dakika kadar Şam semalarında dolandıktan sonra halkın coşkun sevgi gösterileri eşliğinde Merce meydanına inmiştir. Aslında bu meydanın iniş için seçilmesi son derece manidardır. Zira meydanda bulunan ve Telgraf yada Merce anıtı adını taşıyan abide, şehirdeki Osmanlı egemenliğinin en müsşahhas örneklerinden biridir. Abidenin teepsinde Osmanlı iktidarının sembolü olan Yıldız sarayının küçük bir maketi bulunmaktadır. Anıt, telgraf hattının Şam’a ulaşması vesilesiyle Sultan II. Abdülhamid tarafından inşa olunmuştu. Nitekim ilerleyen yıllarda yargılanan ve Cemal Paşa tarafından idama mahkum edilen Arap milliyetçileri de bu meydanda asılacaktır.

Bu başarı, İttihat Terakki iktidarı açısından hem bölge halkının Osmanlı devletine bağlılığının devamı, hem de cemiyetin ülke genelindeki propagandası açısından müthiş bir malzeme kaynağıdır. Tayyarecilerimiz onuruna, Şam’daki İttihat Terakki Kulübünde büyük bir ziyafet verilir. Ziyafet sonrasında Osmanlılığın şan ve şerefi namına Arapça ve Türkçe ateşli nutuklar söylenir. Akşam üzeri de belediye dairesinde pilotlarımız onuruna bir yemek tertip edilir. Bu yemek sırasında “Dımışk” adı verilecek bir uçağın Şamlılar tarafından satın alınarak Harbiye nezareti emrine verilmesi kararlaştırılır. Ayrıca törende her iki pilota da süslü birer kılıç takdim edilir. Sonrasında akşamın geç vakitlerine doğru tekrar İttihat Terakki Kulubüne gelinir. Bu sefer de yabancı konsolosların ağırlandığı bir büfe hazırlatılır. Böylelikle Avrupalı sefirlere, Osmanlıların terakki etme konusundaki azim ve isteklerini gösterme fırsatı yakalanmış olur. Tayyarecilerimiz, geçtikleri yerlerde Osmanlı devletinin gücünü sembolize etmek ve halkın da bağlılığını pekiştirmek amacıyla gösteri uçuşları yapmaktadır. Ertesi gün Şam kolordu komutanı Mehmet Ali Paşa, Fethi Bey tarafından Şam semalarında dolaştırılır. Tanin gazetesine inanmak gerekirse, gösteriyi 150 bin civarında insan izlemiştir. Şam’da üç gün kalan pilotlarımız, 27 Şubat 1914’de Kudüs’e doğru havalanırlar. Ancak havalanmadan önce Fethi Bey, gelişmeleri günü gününe izleyen Tanin gazetesinin muhabirine son demecini verecektir. Bu demeçte, Şam halkının kendilerine gösterdiği ilgiyi ömür boyu unutmayacağını ifade ile, buradan havalandıktan iki saat kadar sonra Kudüs’e inmeyi tasarladığını beyan etmiştir. Ne yazık ki Fethi Bey’in bu temennisi gerçekleşemeyecektir. Pilotlarımız ebedi istirahatgahlarının burası olacaklarını tabii ki tahmin edememişlerdir. Fethi ve Sadık Beyler’in kullandıkları Muavenet-i Milliye adındaki uçak, Kudüs’e 80 km kadar yaklaştığı sırada Taberiye gölü yakınlarından geçerken Küfrühar denilen mevkide, tahmin olunduğuna göre şiddetli bir hava akımına yakalanmış ve bunun sonrasında kayalıklara çarparak düşmüştür. Kaza sonrasında her iki pilotumuz da şehit olmuştur.

                                   Şehit Pilotlarımızdan Fethi Bey

Dönemin matbuatında ilk olarak uçağın yoğun bir sis bulutu ile çevrelendiği ve bunun sonucunda bir tepeye çarparak parçalandığı şeklinde haberler çıkmıştır. Ancak bana göre uçağın teknik bir arızadan dolayı düşme ihtimali de son derece yüksektir. Yazının başında da ifade ettiğim gibi bu kadar uzak bir mesafenin son derece ibtidai şartlarla aşılmaya kalkılması, yeterli uzman teknisyen ve hangarın olmaması bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. Kaldı ki her iki uçağın düşmesinden sonra yola çıkarılan üçüncü uçak olan Ertuğrul tayyeresi de Edremit’te zorunlu iniş yapmak zorunda kalmış, ancak bir şans eseri olarak can kaybı olmamıştır. Edremit’ten yola çıkarılan ve bölge ile aynı adı taşıyan bir diğer tayyarenin maiyetine ise, yaşanan üç felaket sonrasında iki makinist ve bir de marangoz verilmiştir. Yine Tanin gazetesi 19 Mart 1914 tarihli nüshasında (ki kazanın üzerinden yaklaşık üç hafta geçmiştir) Fethi ve Sadık Beylerin uçak enkazının çekilmiş bir fotoğrafını yayınlar ve altına da şöyle bir not düşer; “Şam muhabirimizin gönderdiği şu fotoğraf pek çok şeyi anlatıyor. Tayyarenin böylesine geniş ve düz bir araziye düşüp parça parça olması, daha önce söylenen sisten dolayı bir dağa çarpma ihtimalini ortadan kaldırıyor. Tayyarenin bu kadar parçalanabilmesi için oldukça yüksekten düşmüş olması gerekir. Fedakar tayyarecilerimizin cesetlerinin bu enkaz altından çıkarılmış olması da kendilerini tayyareye bağlayan kemeri vaktiyle çıkarmayı başaramadıklarını gösteriyor”.  

İttihat Terakki’ye yakınlığı ile bilinen Tanin gazetesi bu elim kazayı, “Osmanlıların itilası için vazife uğrunda şehit olan ilk kurbanlar” başlığı ile verecektir. Gazete, haberi verirken aslında seferin niçin tertiplenmiş olduğunu da şu ifadelerle gayet açık biçimde dillendirir; “Son senenin son yapraklarına yeni bir matem daha kaydediyoruz; şüphesiz ki bu matem gözyaşları, acısı henüz dinmeyen memlekete birkaç fazla ızdırap günü vermiştir. Yakın zamanda Rumeli’nin her avuç toprağına bir şehidin vücudunu gömmüştük”. Gazete, haberinde yaşanan acının önünde aslında yeis duygusu yerine iftihar duygusunun baskın gelmesi gerektiğini savunur. Hatta “toprakları üzerinde henüz kendi nefsini memleketi için feda edebilecek insanların olduğunun bu şekilde ispat edilmiş olması” nedeniyle durumdan sevindirici bir sonuç da çıkarır. Bu fikir şu şekilde pekiştirilir; “her terakki, tabiatın yeni bir kuvvetine galebe etmek için kurban vermeye, çırpınmaya, en acı felaketler görmeye mecburdur. Fransızların, tayyareciliğin galebesi için uğrunda bugüne kadar verdikleri kurban yüzleri pek çok aşmıştır ve ancak bu suretle Fransızlar, semayı zabt için uğraşan orduların serdarı olarak gösterilmektedir. Eğer biz de bu yola baş koyduysak yeni şehitlerin bizi ümitsizliğe değil ölümlere, fedakarlıklara koşmak için cesaretlendireceğine inanmalıyız”.  

Gazete haberinin devamında kazanın gerçekleştiği mahale bir de “abide-i ihtiram” yapılmasını teklif eder. Hatta bu konuda okuyucularını da cesaretlendirmek amacıyla açılan bağış kampanyasına katılacak şahısları isimlerini gazete sütunlarında yayınlanacağını ilan eder. Fikrin tez zamanda hayata geçmesi için de bir kısmı İttihat Terakki cemiyetinin aktif üyesi olan yazarları arasında toplanan yardım bağışlarını 29 Şubat 1914 tarihli sayfalarında yayınlar. Buna göre Hüseyin Cahid Bey 540, Mithat Şükrü Bey 216, Falih Rıfkı ve Ali Ekrem Beyler 54, Hakkı Tarık Bey 40 kuruş ile kampanyaya katılırlar. Diğer çalışanların da desteği ile, anıt için gazetede 1837 kuruşluk bir iane toplanır. İlerleyen günlerde toplanan paralarla Fethi ve Sadık Beylerin şehit oldukları mevkide bir anıt inşa olunacaktır.

                                           Hava Şehitliği Anıtı

Bu arada 27 Şubat 1914 itibari ile Nuri ve Hakkı Beyler de Şam’da Mezze ovasına inmişlerdir. Bu iniş sırasında yaşanması beklenen coşku, kaza nedeniyle yaşanamamıştır. Şam’da, kaza nedeniyle tiyatro ve diğer eğlence mekanları kapatılmıştır. Aynı gün kazanın gerçekleştiği bölgeye bir katar hareket etmiş ve Şam’ın üst düzey idarecilerinin de hazır bulunduğu bu seyahat sonrasında şehitlerin naaşları Şam’a getirilmiştir. Tanin’in haberine göre Nuri ve Hakkı Beyler de arkadaşlarının cenaze namazına katılmak için ikametlerini biraz uzatmışlardır. Kılınan cenaze namazından sonra her iki havacımız da, İslam aleminin en saygın komutanlarından biri olan Selahaddin Eyyubi’nin kabri yanında kendileri için hazırlanan mezara defnedilmişlerdir. Esasen mezar olarak seçilen mekan, havacılara verilen önemin de bir nevi göstergesidir.

Pilotlarımızın Şam’daki ikametlerinin uzadığına şahit oluruz. Bunun iki nedeni vardır. İlki Fethi Bey’in kullandığı uçağın düşmesinden sonra İstanbul’dan gelecek direktifleri beklemek ve diğeri de uçağın bir takım eksikliklerini gidermek. İstanbul’dan gelen emir üzerine Prens Cemaleddin tayyaresi rotasını değiştirerek Kudüs ve el-Ariş istikametini izlemek yerine sahil güzergahını takip ederek Yafa üzerinden Mısır’ın yolunu tutmuştur. Ancak 11 Mart 1914’de Yafa’dan havalanan uçak, rüzgarın ters yönden esmesi neticesinde bir türlü yükselememiş ve sonuçta irtifa kaybederek şehirden uzaklaşamadan Akdeniz’e düşmüştür. Kaza sonrasında sahilde toplaşan halk, sandallarla kazazedelerin yardımına koşmuştur. Her ne kadar konu ile ilgili çalışmalarda Yüzbaşı İsmail Hakkı Bey kurtarılırken, Üsteğmen Nuri Bey’in boğularak şehit olduğu yazarsa da Tanin gazetesinin haberine göre Nuri Bey de baygın bir halde kurtarılmıştır. Hatta İsmail Hakkı Bey, İzmir’de yaşayan ailesine gönderdiği telgrafta kendisinin iyi, Nuri Bey’in ise yaralı olduğunu bildirmiştir. Doğal olarak akla Nuri Bey’in kaza sırasında boğulmuş olabileceği, ancak kamuoyunda oluşacak elemin asgariye indirilmesi amacıyla önce ağır yaralı olduğu şayiasının yayılıp sonrasında şehadet haberin duyurulmuş olabileceği de akla gelmekedir.

Tanin, sonraki gelişmeler hakkında 15 Marta kadar sukutunu korur. Bu tarihte yayınlanan nüshasında ise Şehit Nuri Bey’in cenazesinin, törenle Beyrut’ta Şam’a getirildiğini sütunlarına taşır. Şam da Fethi ve Nuri Beylerin cenazeleri için yapılan tören, kendisine de uygulandı. Cenaze namazı Şam’ın en görkemli camisi olan Emeviye camiinde kılındı. Akabinde naaşı Selahaddin türbesinin yanında, arkadaşlarının gömülü olduğu yerde kendisi için hazırlanan mezara getirilerek defnedildi. Defin işlemi sırasında Şam valisi ve diğer üst düzey yetkililer Nuri beyin kahramanlıklarını ve yaptığı işin mukaddesatını belirten konuşmalar yaptılar. Nuri Bey’in kaza sırasında üzerinde bulunan elbiselerinin de İstanbul’da Askeri Müzeye gönderilmesi emrolundu. 

Ancak İttihat Terakki idaresi iki tayyare ile başlayan bu teşebbüsü sonlandırmama konusunda kesin kararlıdır. Harbiye nazırı Enver Paşa, daha ilk uçak düştüğünde üçüncü bir uçağın bu girişimi tamamlamasına karar vermişti. Pilot Yüzbaşı Salim Bey ve rasıtı Yüzbaşı Kemal Bey, söz konusu görev için seçilen pilotlardır. Lakin daha seferin başında aksilikler yaşanır. Uçak, Edremit yakınlarında ormanlık bir alana zorunlu iniş yapmaya mecbur kalır ve kullanılamayacak hale gelir. Tanin gazetesinin 17 Mart 1914 tarihli haberine göre yaşanan bu elim hadise karşısında Edremit halkı, mutasarrıf Reşid Bey öncülüğünde aralarında para toplayarak son sistem bir uçak almaya karar verirler. Toplanan meblağ bölge mebusu Ferhat Bey’e iletilir ve paranın Harbiye nezaretine teslim edilmek suretiyle “Edremit” adını verilen yeni bir uçağın Edremitlilerin vatan sevgilerinin bir yansıması olarak satın alınması ve yolculuğa bu uçak ile devam edilmesi rica edilir. Girişim, Harbiye nazırı Enver Paşa’yı çok duygulandırır. Paris’teki Belerio fabrikasından satın alınan uçak, Edremit’e yollanır. Ancak başka bir aksilik yaşanmasından korkulduğu için de, sefere yarım kalan yerden yani Beyrut’tan başlanması kararlaştırılır. Hidiviye kumpanyasına ait Saidiye vapuruna bindirilen pilotlarımız ve Edremit tayyaresi deniz yoluyla Beyrut’a taşınmıştır. Yolculuk sırasında bir başka aksilik olmaması için tayyarecilerimizin refakatine, makinist mülazım-ı evvel Hüseyin Fikri Bey’le, tahsilini Fransa’da tamamlamış olan makinist Ethem Bey ve marangoz Seyfullah Efendi’ler de verilmişti. Plan gereği uçakla 1 Haziran’da Beyrut’tan, Kudüs’e uçulacaktır. Kudüs’te büyük bir coşkuyla karşılanan havacılarımız, Mescid-i Aksa’da 3000 kişilik bir cemaatle Cuma namazı kılarlar. Namazda, seferin tamama ermesi için dualar edilir. Böylelikle bir yerde bölge halkının adeta Osmanlılık fikrinin müşahhaslaşmış bir örneği olan söz konusu teşebbüsün bir parçası olmaları hedeflenir.

6 Mayısta Port Said limanına varan tayyareciler, 9 Mayısta sabah beş buçukta Kahire’ye ulaştılar. Burada prens Aziz Bey kendileri şerefine bir ziyafet vermiştir. Ertesi gün pilotlarımız yanlarında Habib ve Mişel Lütfullah Bey’ler gibi Kahire’nin seçkin simaları da olduğu halde piramitler üzerinde bir gösteri uçuşu gerçekleştirmişlerdir. Buradan İskenderiye’ye geçen Edremit tayyaresi bizzat Mısır hidivi Abbas Hilmi Paşa tarafından karşılanmış ve onurlarına kahvaltı verilmiştir. Yine bu tarihi olay hatırasına havacılarımız için kartpostallar da çıkarılmıştır. Pilotlarımız sadece hidiv tarafından deği bölgenin önde gelen diğer önemli simalarınca da kabul edilmiş, mesela Prens Tosun Paşa onların şerefine bir askeri yetkililerin de katıldığı bir ziyafet tertip etmiştir. İttihat Terakki idaresi yaşanan gelişmeleri bir propaganda unsuru olarak kullanmış ve orduya uçak alımı bir dizi yardım kampanyası başlatmıştır. Bu kampanyanın içinde pilotlarımız da aktif olarak yer almıştır.  İskenderiye’de bir tiyatro salonunda tertip olunan törende önce halifenin selamlarını ielten bir metin okunmuş, sonrasında toplanan yardım paralarını takiben, yardım eden bir takım zevata donanma madalyası takılmıştır. Bazı şahıslara madalyayı bizzat Kemal ve Salim Beyler takdim etmişlerdir. Pilotlarımız muhtemelen bir skandala dönüşmesi an meselesi olan böylesi zor bir teşebüsün dönüşünde kazaya uğramasınlar diye İskenderiye limanından gemiyle İstanbul’a dönmüşlerdir.

Türk havacılığının ilk şehitleri için kazanın üzerinden kısa bir süre geçtikten sonra başkentte  bir abide dikilmesine ve hatıralarının ebediyyen yaşatılmasına karar verilmiştir. İlginçtir ki teşebbüs esnasında gerçekleşen üç kazanın ve yaşamını yitiren üç değerli tayyarecinin hemen ardından yaşanan fecaatte ihmali görülen kişilerin araştırılması yerine hadise kamuya mâl edilmeye çalışılmıştır. Bunun için de dönemin en gözde Türk mimarlarından Vedat (Tek) Bey’e bir abide projesi hazırlatılmıştır. Eserin mimarı Vedat Bey’in bir fotoğrafı ile projesinin çizimi Miladi 17 Mart 1914/Rumi 4 Mart 1330 tarihli Tanin gazetesinde yayınlanır. Proje çizimi incelendiğinde anıtın günümüzdeki abide ile aynı olduğu ya da başka bir deyişle gazetede yayınlanan projeye sadık kalındığı görülür. Tanin gazetesi, Şehzadebaşı semtinden Fatih camiine çıkan yol üzerinde inşaatına başlanan Fatih belediye dairesinin önüne dikilmesi tasarlanan anıt hakkında şu bilgileri verir; “Abide resimde de görüldüğü gibi çimenzaz bir alanın ortasına konulan kaide üzerinde yükselen üstüvani nitelikte ve baş tarafı kırık bir sütun şeklidedir. Sütunun kırık olmasının sebebi ise görevin natamam kalmasına yapılan vurgudur. Sütunun üzerinde tunçtan imal edilen gayet büyük madalyalar bulunmaktadır. Esasen şehitlerimiz seyahatlerini tamamlayabilselerdi bu madalyaları almış olacaklardı. Madalyaların bir tarafında tayyare resmi, diğer tarafında ise İstanbul-Kahrie isimleriyle seyahatin tarihi nakşedilecektir. İşte memleketimizin terakki yollarında fen ve vazife namına ilk verdiği kurbanların namları bu suretle yaşayacak ve evlatlarımız bu sütun önünden geçerken babaları arasında böyle büyük ve yüksek gayeler için hayatını feda etmiş cesur insanlar olduğunu bildikleri için göğüsleri kabaracaktır”.   

Miladi 2 Nisan 1914/Rumi 20 Mart 1330’da ise anıtın temel atma töreni gerçekleştirilmiştir. Yaşananları yine Tanin gazetesinden takip edecek olursak, temel atma töreninde kaidenin yerleştirileceği alan öncelikle bir tahta perde ile çevrilmiştir. Abidenin bugünkü Fevzi paşa caddesine bakan kısmında vekiller, Bahriye’nin üst düzey rütbelileri ve mebuslar için, Fatih belediyesine bakan kısmına da tayyareciler, ayan üyeleri ve ümera için oturma locaları inşa olunmuştu. Tören alanı Bahriyeli erler, jandarma ve polisler tarafından çevrilmiş olup, kadınlar için de ayrı bir bölüm ayrılmıştı. Padişahı temsilen seryaver Salih Paşa’nın yanısıra Harbiye, Bahriye, Dahiliye, Adliye ve Nafia nazırlarıyla Ayan meclisinden Rıza ve Salih Paşalar, Amiral Limpus Paşa, İstanbul mebusları Hüseyin Cahid Bey ile Manuel Karasu Efendi, Gümülcine mebusu Hüseyin Fehmi, Karesi mebusu Ferhad Bey törende hazır bulundular.

Facia ile sonuçlanan bu seferi organize eden şahıs durumundaki Harbiye nazırı Enver Paşa, törene de damgasını vuracaktır. Onun alana gelmesi ile askerler selam törenine başlamış ve bunun akabinde duagû Ahmet Efendi hazırlanan kürsüye çıkarak Türkçe bir dua okumuştu. Bunun ardından Enver Paşa, arkasında vekiller olduğu halde temelin etrafını çeviren tahta perdenin içine girmiş ve abidenin temel mahaline kurulan bir merdivenle aşağıya inmiştir. Sonrasında temel için ilk harcı koymuş ve akabinde de Nizamiye ve Bahriye mızıkaları ortaklaşa selam havası çalmışlardır. Tören, padişaha edilen dua ile bitirilmiştir.

  Osmanlı matbuatının değerli kalemleri de bu gelişme karşısında duygularını satırlara dökmekten geri kalmazlar. Süleyman Nazif, Fethi Bey’in uçağının düşmesinden hemen sonra  Musul’dan kaleme alıp Tanin gazetesine yolladığı bir makalesinde şu satırlarla duygularını dile getirir; “İstanbulla, Kahire ve İskenderiye arasındaki mesafeyi katetmeye teşebbüs eden azimli vatan evlatlarımızdan Fethi ve Sadık Beyler’in Şam ile Kahire arasında ve Taberiye yakınlarında vücutları parçalanmış olduğu halde, ruhlarının Allah’a doğru yükseldiği haberini aldım. Bugün bir Türk, bir Müslüman, bir Osmanlı hatta bir yabancı tasavvur edilemez ki bu yüksek hatıra önünde üzüntülü olmasın. Hem vatan, hem de fen için iki kere şehit olan bu kardeşlerimizin hatıralarına ilelebed hürmet olunsun”. 

Hava şehitleri günü, cumhuriyetin ilk yıllarında ve sonrasında büyük bir coşkuyla kutlanmaktaydı. Hatta bu tarz törenlere II. Dünya savaşı yıllarında daha da büyük bir önem verildiğini hemen belirtelim. Nitekim bugün büyük törenlerle kutlanmayan İnönü zaferleri (ki cumhurbaşkanı İsmet İnönü nedeniyle bu yıllarda daha da önemsenen bir kutlamadır), Kabotaj günü gibi Hava şehitleri günü de önemli günlerden biridir. Bir fikir vermesi amacıyla 13 Mayıs 1941 tarihli Akşam gazetesinin haberinden yola çıkarak Fatih’teki Hava şehitleri anma gününün programına göz atmakta fayda var. Gazetenin haberine göre törenler hem Ankara hem de İstanbul’da yapılacaktır. İstanbul’da Fatih’te Hava şehitleri anıtı önünde yapılacak törenin programının esasları ve programı şu şekildedir;

1. Törene katılacak okullar Kız Muallim Mektebi, Cumhuriyet ve İstanbul Kız liseleri, Darüşşafaka, Hayriye, İstanbul, İstiklal, Pertevniyal ve Vefa liseleridir.

2. Törende ayrıca bir piyade ve bir polis takımı da hazır bulunacaktır.

3. İstanbul merkez komutanı katılımcıları hava şehitlerini ve tüm şehitleri selamlamaya davet eder.

4. Borazanın (Ti) şeklinde çalmasıyla katılımcılar selam vaziyeti alır ve siviller şapkalarını çıkarır

5.  Fatih parkı, Beyazıt ve Galata kuleleriyle, limanlarda mevcut gemilerde bayraklar yarıya indirilir.

6. Bütün gemi ve fabrikalar düdüklerini çalarlar.

7. Merasim komutanının emriyle çalınan (Ti) borusuyla selam durumu sona erer.

8. Sonrasında Tayyare abidesi önünde hava subayları, Türk Hava Kurumu, şehir meclisi üyelerinden bir kişi ile yüksek okullardan bir kişi olmak üzere toplam 4 nutuk okunur. Merasime iştirak edenler Beyazıt’a kadar geçit töreni yaparlar. Törende jakettatay silindir şapka mecburidir”.

Gazetenin törenin işleyişi ile ilgili haberi bu kadar olmakla birlikte hemen belirtelim törenin iki gün öncesine ve törenden iki gün sonrasına dair de haberler gazete sütunlarında boy göstermeye devam eder.        

Fatih’teki anıt işte böylesi bir hatırayı barındırmaktadır. Teşebbüs, Türk havaclık tarihi açısından gerçekten çok önemli ve değerlidir. Ancak bu girişim ne yazık ki birbirinden değerli üç havacımıza mâl olmuştur. Yaşanan iki felaket de halkı derin bir teessüre boğmuştur. Nitekim bu hüznün tesiriyle  Sebilci Hüseyin Efendi’nin 1914’te taş plağa okuduğu Neveser Şarkı’nın sözleri şöyledir;

Telli turnam gibi çıktın yuvadan,
Dedim saklar, kötü gözden yaradan,
Yine akşam oldu ezan sesi var,
Bülbüllerin güle karşı yeisi var,
O yavrumun benden gayri nesi var,
Ağla annem, ağlamanın yeridir,
Tayyareden düşen oğul Fethi’dir<!–[if !supportFootnotes]–>[1]<!–[endif]–>.

Not: Bu yazı Gezgin dergisi, sayı: 35, Ocak 2010 sayısında yayınlandı.

KAYNAKÇA

Afife Batur; M. Vedat Tek; Kimliğin İzinde Bir Mimar, İstanbul 2003

M. Kâmil Dürüst; “İlk Üç Hava Şehidimiz”, Turing Otomobil Kurumu Belleteni, sayı 63 (342), Aralık 1978, s.40. 

Süreyya İlmen; Türkiye’de Tayyarecilik ve Balonculuk Tarihi, İstanbul 1947.

Tolga Özbek; “1914 İstanbul-Kahire uçak seferi”, Toplumsal Tarih, sayı: 10, Ekim 1994, s. 27-28

Tanin gazetesi; 7 Şubat-22 Mayıs 1914 tarihleri arasındaki nüshalar