GELİBOLU’YU ANLAMAK

Tarih boyunca savaşlar olmuş ve halen olmaya devam etmektedir. Savaşta yararlılık gösteren kimselere kendi ülkeleri tarafından veya müttefiki olan devletler tarafından çeşitli ödüller verilmektedir. Bu ödüller madalya, takdirname, terfi, para, vb. maddi ve manevi değeri olan ödüllerdir. Makalemizde Kurtuluş Savaşı(TİH) esnasında ve devamında kurulan Türkiye Cumhuriyeti döneminde, Kurtuluş Savaşı’nda görev yapan askeri personellere TBMM tarafından yapılan ödüllendirmelerden bahsedilecektir.

1.           İstiklal Madalyası:[1]

Kurtuluş Savaşında Millî istiklal uğruna cephede veya cephe gerisinde mücadele edenler ile şehit olanlara 29 Kasım 1920 tarihli ve 66 Sayılı Kanuna göre TBMM tarafından İstiklal Madalyası verilmeye başlanmıştır. Madalya verilmesi işlemi 1 Kasım 1926 tarihine kadar TBMM tarafından bu tarihten sonra Millî Savunma Bakanlığınca yapılmaya başlanmıştır. İlerleyen yıllarda milli orduda vazife alan alayların sancaklarına da İstiklal Madalyası verilmiştir.[2]

2.           TBMM Takdirnamesi:[3]

Başkomutanlık, İcra Vekilleri Heyeti veya Milli Müdafaa Vekâleti tarafından verilen tezkere ile muharebelerde yararlılık gösteren kişilere TBMM’nin onaylaması durumunda TBMM takdirnamesi verilmiştir. 13 Eylül 1921 tarihli TBMM oturumunda teşekkürname verilmesi olarak gelen tezkere maddeler üzerinde yapılan görüşmelerden sonra “Türkiye Büyük Millet Meclisi Takdirnamesiyle Usulü Taltif Hakkında Kanun” adıyla kabul edilmiştir.

3.           TBMM Teşekkürnamesi:

İcra Vekilleri Heyeti tarafından verilen tezkere ile muharebelerde yararlılık gösteren kişilere TBMM’nin onaylaması durumunda TBMM Teşekkürnamesi verilmiştir.

4.           Terfi:

Kurtuluş Savaşı boyunca terfi sırası gelen veya üstün hizmeti görülen personeller, takdirname alanlar(bir sene içinde iki TBMM takdirnamesi alanlar)[4] terfi ettirilir. Ayrıca TBMM tarafından personel terfi ettirilebilir.

Bunun dışında personelin bağlı olduğu birlik komutanlıklarınca verilen takdirnameler de bulunmaktadır.[5]

Ödüllerin İncelenmesi:

1.      Yukarıda belirtilen kurumlar tarafından gelen tezkerelerin(madalya, takdirname, teşekkür, terfi) bazıları TBMM oturumunda isim okumak suretiyle onaylanmıştır. Bir kısmı ise Milli Savunma Komisyonuna havale edilerek, buradaki incelemenin ardından ödüllendirilmeyecek olanlar reddedilerek ya da noksan belge dolayısıyla iade edilmiş, kalanlar TBMM oturumda okunup oylanarak kabul edilmiştir.[6]

2.      Bazı oturumlarda milletvekilleri tarafından verilen isimler ve görevleri ile ilgili itirazlarda bulunulduğundan dolayı tartışmalar çıkmıştır. Tutanaklar incelendiğinde bu milletvekillerinin ikinci grup olarak bilinen gruptaki milletvekilleri olduğu görülmüştür. Tartışma sebepleri, ödül türü, ödüllendirilen/ödüllendirilmeyen kişiler, personelin ateş hattında görevli olmamasından(karargâh, hastanede görevli vb.) dolayı neden ödüllendirildiği, isim okunması/okunmaması olarak sayılabilir.

3.      1 Kasım 1926 tarihinde madalya verme işlemleri Milli Savunma Bakanlığına devredilmiştir. İlki 23 Kasım 1926 tarihli olmak üzere 21 Şubat 1927, 27 Şubat 1927, 21 Mart 1927, 30 Mart 1927, 2 Haziran 1927, 9 Temmuz 1927, 9 Ağustos 1927 (3 defter), 21 Kasım 1927, 10 Aralık 1927, 18 Aralık 1927 tarihlerinde olmak üzere personellere İstiklal Madalyası verilmiştir. 1928’ e kadar olan madalya defterlerinde genelde subay ve askeri memurlar varken daha sonraki defterlerde çoğunlukla erlerin/sivillerin olduğu defterler bulunmaktadır.[12]

4.      23 Kasım 1926 tarihli defterde Kurtuluş Savaşında görev yapan, ordu, kolordu, tümen, tugay ve alay komutanlarından daha önceden madalya almamış olanlara madalya verilmiştir.[13]

5.      Subay madalya defterlerinde görevi bölümünde madalya verildiği tarihteki görevleri mevcut olup, TİH’nde ki görevleri yazmamaktadır. Şehit, vefat, emekli, istifa edenlerin karşısında da bu ibareler olup, çok az personelin birlik bilgisi yazmaktadır. Madalya verilme sebepleri ise “Milli Orduda hizmet etmesi sebebiyle madalya ile mükâfatlandırılması/sevindirilmesi”[14] notu bulunmaktadır. Sadece 14 Kasım 1925 ve 22 Mayıs 1926 tarihli tutanaklarda şehit olan personellerin görevleri yazmaktadır. Bu listelerde adı olan personellerden bazılarının ileri tarihli listelerde de bilgisinin olduğu görülmüştür.

6.      Erlerin madalya listesinde birlikleri yazmakta olup, bazılarında madalya beratı numaraları da olup bu defterler genellikle 140 kişilik olmaktadır.

7.      Madalya verildikten sonra ilerleyen zamanlarda bazı personelin suç işlediği, TİH esnasında firar ettiği[15], bilgilerinde yanlışlık, yalan beyan, eksiklik olanlar tespit edildiğinde bu kişilerin madalyaları iptal edilmiştir. Eksik ve yanlış bilgileri olanlara yeniden madalya beratı düzenlenerek kendilerine verilmiştir.

8.      Madalya almadan/aldıktan sonra vefat edenler tespit edildiğinde yasal varislerine verilerek madalyayı takmaları sağlanmıştır. [16]

9.      Alay ve üstü personel biyografileri incelendiğinde, Kurtuluş Savaşı boyunca terfilerin genelde 6 Aralık 1920, 10 Ocak 1921, 1 Mart 1921, 12 Eylül 1921, 15 Ekim 1921, 1 Mart 1922, 31 Ağustos 1922 ve 1 Eylül 1922 tarihlerinde yapıldığı görülmektedir. TBMM tarafından yapılan terfiler çizelgede gösterilmiştir.

10.    Madalya, takdirname ve teşekkür belgeleri ilk başlarda muharebelerde üstün başarısı görülenlere verilirken daha sonra başvuran veya tespit edilen asker/sivil herkese verilmeye başlanmıştır. Halen madalyalar varislere verilmeye devam edilmektedir.

Sonuç:

Muharebelerde üstün hizmetleri görülen personellerin ödüllendirilmesi eskiden olduğu gibi halen devam etmektedir. Bu tip faaliyetler personele maddi ve manevi moral vermekte olup, diğer personele de örnek olmaktadır. Ödüller verilirken doğru bir inceleme yapılarak hakkaniyetli olunmalıdır. Başta Mustafa Kemal ATATÜRK olmak üzere yurdumuzun kurtulması için hayatını feda eden, yaralanan ve emeği geçip artık bu dünyada olmayan büyüklerimize teşekkür ederim. Savaşların olmadığı ancak her an harbe hazır olunması dileğiyle.

KAYNAKÇA:

1.           İstiklal Madalyası Kanunu, 29.11.1920, Kanun No:66

2.           TBMM I.ve II.Dönem Oturum Tutanakları (Listede tutanak tarihleri bulunmaktadır.)

3.           Devlet Arşivleri İstiklal Madalyası Defterleri (İnternette Belge Tarama Sisteminden bakılabilir.)

4.           Türk İstiklâl Harbi’ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Gnkur. Basımevi, Ankara,1989

5.           Türk İstiklal Harbi’ne Katılan Alay ve Tugay Komutanlarının Biyografileri cilt I, Gnkur. Basımevi, Ankara,2010

6.           Türk İstiklal Harbi’ne Katılan Alay ve Tugay Komutanlarının Biyografileri cilt II, Gnkur. Basımevi, Ankara,2010

[1] İstiklal Madalyası Tarihçesi ve Tanımı, Milli Savunma Bakanlığı İnternet Sitesi, erişim:2022

https://www.msb.gov.tr/Askeralma/icerik/istiklal-madalyasi-tarihcesi-ve-tanimi
[2] İstiklal Madalyası için ayrıca bkz: Uyar Mesut, Independent Türkçe, “İstiklal Madalyası: Bir serginin hatırlattıkları”, erişim: 3 Şubat 2022, https://www.indyturk.com/node/466881/türkiyeden-sesler/istiklal-madalyası-bir-serginin-hatırlattıkları
[3] TBMM Zabıt Ceridesi, Devre:1,C.12, İ:2, S.192:214 (13.09.1921)
[4] TBMM Zabıt Ceridesi, Devre:1,C.22, İ:96, S.473 (04.09.1922)
[5] MSB’den Devlet Arşivlerine devredilen mülga ATASE arşivi tasnif çalışmaları bitirilip halkın kullanımına açıldığı zaman bilgilere ulaşmak kolaylaşacaktır.
[6] İsimleri okunan personellerin bilgileri bazen tam bazen eksik yazılmış olduğundan 1921 ve 1922’de ödüllendirilenlerin yaklaşık 1/3’ünün tespiti tarafımca tam yapılamamıştır. Diğerlerinin kimlik bilgilerinden sicilleri tespit edilmiştir.
[7] Takdirname verilenler 6.Kor.K.Mrl.Kazım İNANÇ, 12.Tüm.K.Alb.Osman Nuri KOPTAGEL, 16.Tüm.K.Alb.Aşir ATLI, 1.Tüm.K.Alb.Abdurrahman Nafiz GÜRMAN ve 14.Tüm.K.Yb.Ethem Necdet KARABUDAK.
[8] Madalya Elcezire Cephe Komutanı Cevat ÇOBANLI’ ya verilmiştir.
[9]Bu kişiler arasında Mustafa Kemal ATATÜRK, Mustafa Fevzi ÇAKMAK, Mustafa İsmet İNÖNÜ, Musa Kazım KARABEKİR, Ali Fuat CEBESOY, Kazım Fikri ÖZALP, Fahrettin ALTAY ve İbrahim Refet BELE’ de bulunmaktadır.
[10] Rüştü DADAŞ, Halit KARSIALAN, Osman Nuri KOPTAGEL, Mehmet Kazım ORBAY, Şevket Seyfi DÜZGÖREN ve Cavit ERDELHUN bu listededir.
[11] Şehit Yb. Mahmut Nedim HENDEK varislerine K/Y madalya verilmiştir.
[12] 1928 sonrası madalya almayan, başvurmayan kişilere gerekli incelemenin ardından düzenlenerek Cumhurbaşkanı, Başbakan ve Milli Savunma Bakanı imzası ile onaylanan listelere Devlet Arşivleri internet sitesinde yapılan arama ile ulaşılabilir.
[13] Ali Galip PASİNLER, Yakup Şevki SUBAŞI, Nurettin KONYAR, Ali Sait AKBAYTOGAN, Asım GÜNDÜZ paşalar bu defterde bulunmaktadır.
[14] “Sevindirilmesi” ibaresi ilerleyen yıllardaki defterlerde bulunmaktadır.
[15] Devlet Arşivlerinde bu evrakların bazılarında firar ettiği süreler de yazmaktadır.
[16] Madde 1 – (Değişik: 4/12/1924 – 525/1 md.) İstiklal madalyası bilfiil kıta başında, cephede veya dahili isyanları teskinde hamaset ve fedakarı asarı gösteren erkan, ümera ve zabitan ve efrat ve milli kahramanlara ve cephe gerisinde ulvi maksadın husulü için mesai ibraz edenlere ve istiklali milli uğrunda fedayı hayat eden şehitlerin büyük oğluna, yoksa büyük kızına, yoksa pederine, o da yoksa validesine, o da yoksa zevcesine verilir.