GELİBOLU’YU ANLAMAK

Hiç şüphesiz ki Çanakkale Savaşı Türk tarihinin en önemli safhalarından biridir. Türk toplumu için ebediyen gurur kaynağı olan bu kahramanlık destanında Osmanlı askerleri dönemin süper gücü olan İngiltere’nin önderliğindeki İtilaf Devletleri askerlerine denizden ve karadan geçit vermeyerek tarih sayfalarına adlarını altın harflerle yazdırmışlardı.

Böylesine değerli bir zaferin ardından, doğal olarak, şimdiye kadar pek çok şey yazılıp söylendi. Bilhassa son on yılda yapılan neşriyat sayesinde kamuoyunun Çanakkale Savaşı’na olan ilgisi ziyadesiyle arttı. Ancak bu durum maalesef belirli ölçüdeki dezenformasyonu da beraberinde getirdi. Konunun uzmanları dışında kalan genel okuyucu kitlesinin doğru veri ile yanlış veriyi ayırt edebilecek bilgi düzeyine sahip olmaması ise ortaya çıkan dezenformasyonu tahminlerin ötesine taşıdı. Özellikle internet ortamında akan bilginin denetimden yoksun oluşu, diğer pek çok konuda olduğu gibi, Çanakkale Savaşı hakkında paylaşılan yanlış bilgilerin galat-ı meşhur haline gelmesini beraberinde getirdi.

Bu yanlışların en fazla göze çarpanlarından biri de kamuoyuna “Çanakkale Savaşı’na Katılan 15’liler” şeklinde lanse edilen bir fotoğraftır. Kamu kurum ve kuruluş binalarına dahi asılacak hale gelen bu fotoğrafta askerî üniforma ile yürüyüş yapan bir grup çocuğun Çanakkale Cephesi’ne gönderilen 15 yaşındaki çocuklar olduğuna vurgu yapıldı. Son dönemde aksi yönde söylemler zikredilmeye başlansa da, kaynağını büyük ölçüde Tokat yöresine ait bir türküden alan bu bilgi halen yaygın biçimde paylaşılmaya devam etmektedir.[1]

İlk kez geçen yıl açıklamalı örnekler vererek sosyal medya üzerinde işaret ettiğimiz bu yanlışlığın tashihi için Çanakkale Savaşı üzerine yaptığı değerli araştırmaları ve yazıları ile tanınan Sn. Dr. Tuncay Yılmazer Bey’in nazik teklifi ile konu hakkında daha derli-toplu bir yazı hazırlamamızın da önü açılmış oldu. Hassaten Çanakkale Savaşı üzerine bir uzmanlığım ya da uzmanlık iddiam olmadığı halde kendisinin nazik teklifi ve ricası üzerine kaleme aldığım bu yazıda, bahsi geçen fotoğrafın aslında Çanakkale Savaşı yıllarına ait olmadığını, bazı açıklayıcı örnekleri de paylaşarak, kısaca ortaya koymaya çalışacağım.

Aslında maddi kanıtların ortaya konmasından önce basit bir beyin jimnastiği yapıldığında dahi Çanakkale Savaşı’nın başladığı ve muharebelerin tüm şiddetiyle devam ettiği Şubat 1915 – Ocak 1916 tarihleri arasında 15 yaşındaki çocukların planlı bir eylem dâhilinde cepheye gönderildiklerini veya ilgili kurumlar tarafından gönderilmelerine müsaade edildiğini söylemenin abesle iştigal olacağı görülebilir. Zira Osmanlılar Ağustos 1914’te seferberlik hazırlıklarına başlamış ve Kasım 1914’te resmen Birinci Dünya Savaşı’na girmişlerdi. Osmanlılar açısından savaşın henüz başlangıcı olarak değerlendirebileceğimiz günlerde (yani Şubat 1915 itibarıyla), eldeki mevcut birliklerin kadroları henüz erimemişken, başkent İstanbul’a yakınlığı nedeniyle o an için en fazla önem verilen Çanakkale Cephesi’ne Osmanlı Genelkurmayı’nın çocuk yaştaki askerleri toplu olarak göndermesi veya gönderilmelerine müsaade etmesi eşyanın tabiatına aykırı bir durum olarak görünmektedir. Kaldı ki Osmanlılar “vücut yapıları askerlik yapmaya elverişli olan 18 yaşındaki gençleri” bile Mükellefiyet-i Askeriye Kanun-u Muvakkati kapsamında en erken Eylül 1915 tarihinde askere almaya başlamışlardı. “Yaşları itibarıyla askerlikle mükellef olmadıkları halde, şahısları itibarıyla askerlik yapmaya elverişli bulundukları askerî yetkililerce uygun görülüp, bedeni kabiliyetleri tabip muayenesi ile yeterli görülenlerin” celp ve sevklerine izin verilesi durumu da ancak 24 Ekim 1916 tarihine tekabül etmektedir.[2] Bu tarihte ise İtilaf Devletleri’nin Çanakkale’den askerlerini çekmiş oldukları görülmektedir. Zira İtilaf Devletleri bu tarihten yaklaşık 9 ay önce, Ocak 1916’da Çanakkale’den askerlerini çekmişlerdi.

Yazımıza konu olan fotoğrafı incelediğimizde de benzer bir anakronik duruma rastlamaktayız. Çünkü fotoğrafta Çanakkale Cephesi’ne gönderildikleri ve 15 yaş grubunda oldukları iddia edilen çocukların giymiş oldukları sipersiz asker şapkalarının en erken 1921 yılında kullanıldığını görüyoruz. Daha önceki bir tarihte bu şapkaların kullanılmaması fotoğrafın Çanakkale Savaşı dönemine ait olduğu iddiasını çürüten bir başka veridir.

Fotoğraftaki çocukların Çanakkale Savaşı/Cephesi ile ilgilerinin bulunmadığına dair asıl kanıtlara ise dönemin gazetelerinde ya da gazetelere ulaşma imkânımız yoksa merhum Kazım Karabekir Paşa’nın yazılarının yer aldığı “Çocuk Davamız”[3] adlı kitapta ulaşabilmekteyiz. Kitabın elimizde bulunan baskısının 160 ila 176’ncı sayfaları arasında gerek bahsi geçen fotoğraf gerekse fotoğraftaki çocuklar hakkında detaylı yazılar bulunmakta. Kitapta bu çocukların 1923 yılı Nisan ayında İstanbul’a getirilen Şark Cephesi şehitlerinin yetimleri olduğu vurgulanırken, çocukların İstanbul’daki faaliyetleri hakkında da detaylı bilgiler sunulmaktadır.

Bunlarla beraber, kamuoyuna “Çanakkale Savaşı’na Katılan 15’liler” şeklinde lanse edilen fotoğrafın gerçekte 1923 yılı Nisan ayında İstanbul’da çekildiğine dair birinci elden kaynağımız dönemin gazeteleridir. Dönemin gazetelerini taradığımızda fotoğraftaki çocuklar ve İstanbul’daki faaliyetleri hakkında zengin bir veri ile karşılaşıyoruz. Örneğin; Tevhid-i Efkâr gazetesinin 13 Nisan 1923 gününden itibaren okuyucularına “Şark Cephesi Yetimleri” olarak tanıttığı bir grup çocuğun İstanbul’a geleceğini haber olarak verdiğini görmekteyiz. “Şark Cephesi Yetimleri Bugün Geliyor” ser-levhası (başlığı) ile verilen haberde çocukları karşılamak üzere bir gece önceden bazı kimselerin görevlendirildiği vurgulanmıştır. Keza gazetenin 14 Nisan 1923 günü çıkan sayısında çocukların toplu çekilmiş bir fotoğrafı paylaşılmış ve “Şark Cephesi Yetimleri Dün Şehrimize Geldiler” başlığı atılmıştır.

Nihayet yazımıza konu olan fotoğrafı ise aynı gazetenin 16 Nisan 1923 tarihli nüshasında görmekteyiz. “Beyoğlu’nun Çoktan Beri Görmediği Bir Manzara” başlığı ile verilen ve “Bugünün Yetimleri, Yarının Kahramanları Dün Beyoğlu’nu Yeni Baştan Feth Ettiler” alt başlığı ile desteklenen fotoğrafta kamuoyunda “Çanakkale Savaşı’na Katılan 15’liler” olarak bilinen çocukların aslında İstanbul Beyoğlu’nda gösteri yürüyüşü yaptıklarını öğreniyoruz.

Yine fotoğrafa konu olan çocukların evvelki gece tiyatroda bir temsil verdikleri, onları seyredenlerin iftihar ve meserret gözyaşları döktükleri gazetede verilen bilgiler arasında. Keza aynı güne ait İkdam gazetesi de “Şark Yetimleri” başlığı ile verdiği haberde halkın çocuklara büyük ilgi gösterdiğini ve temsil esnasında çok sayıda insanın dışarıda kaldığını ifade etmiştir. Dönemin gazetelerinde Kazım Karabekir Paşa’nın himayesinde olan Şark Cephesi yetimlerinin İstanbul’daki faaliyetlerine dair haberler 1923 yılı Nisan ayı sonuna kadar devam etmektedir.

Görüldüğü üzere, kamuoyuna “Çanakkale Savaşı’na Katılan 15’liler” şeklinde lanse edilen bu meşhur fotoğraf aslında Cumhuriyet’in kurulmasına birkaç ay kala çekilmiştir. Fakat bilinçli veya bilinçsiz bir şekilde yapılan bu yanlış bilgilendirme sonucunda fotoğraftaki çocukların Çanakkale Cephesi’ne gönderildikleri ve orada savaştıkları algısı oluşmuştur. Özellikle Çanakkale Cephesi üzerine yoğunlaşan bu tür dezenformasyon ve manipülasyonların ise Çanakkale’de kazanılan bu önemli zaferin zaten çok büyük olan anlam ve değerini olduğundan daha büyük göstermeyeceği ise aşikârdır.