GELİBOLU’YU ANLAMAK

Birleşik Filo’nun 18 Mart 1915 yenilgisinin ardından İtilaf Güçleri, Çanakkale Boğazı’nı geçme planlarını yeniden gözden geçirir. Bunun sonucunda donanma desteğini de arkalarına alarak Seddülbahir Bölgesi’ne, Arıburnu Bölgesi’ne, Kumkale Bölgesi’ne, Saroz Bölgesi’ne ve Beşige Bölgesi’ne asker çıkarma kararını alırlar.

Yapılan bu çıkarma bölgelerinden en önemlisi şüphesiz Seddülbahir Bölgesi’dir. Anadolu Yakası’nda Kumkale Bölgesi’ne yapılacak olan çıkarma ise oyalama amacı gütmektedir. Sadece bu iki çıkarma noktası Müstahkem Mevkii’nin bazı kıyı bataryalarının menzili içerisinde kalmaktadır. Bu durum bataryalarımız tarafından çıkarmanın engellenmesine yönelik uygun bir durum ortaya koymaktadır.

 Seddülbahir Bölgesi’ni destekleyen muhtelif topçu birlikleri.

Seddülbahir Bölgesi’nde bulunan bataryaların çıkarmaya olan desteğine ve 24 Nisan 1915 akşamı 9. Tümen’e bağlı 26. Alay’ın durumuna bakacak olursak:[1] Alaya bağlı 3. Tabur’un kuruluşunda ağır piyade silahı yoktu. 26’ncı Alayın Ağır Makineli Tüfek Bölüğü de kurulmamıştı. 25’inci Alayın Ağır Makineli Tüfek Bölüğü değiştirme sırasında geriye alınmış, bölgenin ağır silah ihtiyacı en kritik dönemde ihmal edilmişti.

3. Tabur’un asıl ateş destek gücü doğal olarak tümen topçusuydu. Kirte bölgesinde Müstahkem Mevki Topçusu’ndan 26’ncı Alay emrinde kalmış bir batarya vardı (Eski Hisarlık Bataryası 6-120/11.6). Ayrıca Müstahkem Mevki Tenker Grubu’ndan bazı obüs bataryaları ileriye alınmış ve Seddülbahir-Morto Koyu kesiminin ateşle örtülmesi düşünülmüştü (1. Ağır Obüs Topçu Tabur Komutanı Yüzbaşı Rıfat komutası altında bulunan 150/10.8’lik toplardan).

Ancak 9. Tümen Topçusu ve onun emrine bağlanmış olan Müstahkem Mevki bataryaları iyi kullanılmamıştı. Oysa 9. Tümen Topçu Komutanlığı emrinde 44 namluya varan bir topçu kuvveti vardı.

Tümen Topçu Komutanı Yarbay Mehmet Ali, kuzeydeki 27’nci Alay bölgesinde bulunan üç batarya ile Kumtepe ve Seddülbahir bölgesindeki altı batarya ve nordanfildleri kendi başlarına terk ederek tümen karargâhına çekilmişti. Bu bataryaların bir kısmı geniş kıyılara yayılmış olan piyade birlikleri emrine bağlanmış, diğerleri genel anlamda direktifler verilerek görevlendirilmişlerdi. Her iki bölgede de komuta birliği ve merkezi bir ateş kontrol sistemi kurulmamıştı. Seddülbahir’deki topçunun durumu dikkat çekiciydi. Bu bölgede tümen topçusundan iki sahra bataryası vardı.

Tabur emrine verilmiş olan ve Ertuğrul tabya harabesinde mevzilenen 37 milimetrelik hafif Maksim Bataryası, 25 Nisan sabahı bombardımanlar başladığı sırada yakın mesafedeki hafif teknelere dörder şerit mermi kullanılabilmiş ve biraz sonra iki topun birden kamaları sıkışıp kalmıştı. Bunlarla uğraşılırken 305 milimetrelik ağır bir mermi isabetiyle diğer iki top da harap oldu ve batarya terk edildi. Tüfekli erler Ertuğrul Koyu’nun batı sırtlarına mevzilendirilerek 10’uncu Bölüğü takviye ettiler.

 Seddülbahir, Ertuğrul Koyu’nda bulunan 37,5 mm.lik yarı otomatik topların bir görünümü.

Bununla birlikte Seddülbahir Bölgesi’nde bulunan bataryalardan çıkarmaya etkili bir destek sağlanamamıştır.

Özetle, Rumeli Yakası’nda bulunan Eski Hisarlık Tepe üzerine kurulan 120 mm.lik obüs bataryası’nın menzili Eski Hisarlık Tepe, Ertuğrul Koyu ve Tekke Koyu’na yetişmektedir. Nitekim çıkarma günü bu batarya da bazı olumsuzluklardan dolayı çıkarmayı engellemeye yönelik atışlardan mahrum kalır.

Rumeli Yakası’nda bulunan ve çıkarma kıyılarına menzili yetişebilen diğer bir batarya da Domuzdere Tabyası çevresine konuşlandırılan 1. Ağır Obüs Topçu Tabur Komutanı Yüzbaşı Rıfat komutası altında bulunan 12 adet 150/10.8’lik toptan oluşan üç bataryadır. Buradaki bataryaların menzili tekke Koyu ve Ertuğrul Koyu’na yetişmemektedir. Fakat Eski Hisarlık’a yetişmektedir. Nitekim buradaki çıkarmaya da etkili destek sağlayamadığı görülmektedir.

9. Tümen Topçu Komutanı Yarbay Mehmet Ali Bey’in topçu birliklerini yalnız bırakması ve bataryalara kesin bir emrin verilmemesi, Seddülbahir’de bulunan bataryaların çıkarmaya destek sağlayamayışının önemli bir nedeni olarak görülmektedir.

Anadolu Yakası’nda bulunan bataryaların çıkarmaya olan desteğine bakacak olursak; 25 Nisan çıkarmalarında Anadolu obüs bataryalarından umut edilen bir yardım ve destekleme yapılamamıştı. Ateş menzili sadece İntepe Bataryası için elverişliydi. Fakat Boğaz’a giren Agamemnon muharebe gemisiyle Kumkale’yi saran Fransız filosunun sol kanat gemileri İntepe topçusunu baskı altına almış bulunuyordu. Ara sıra Kerevizdere istikametinden ateş sesleri duyulmakta, gemiler arasında su sütunları kaldıran birkaç mermi taburun yalnız bırakılmadığını göstermekteydi.[2] Nitekim bataryanın atmış olduğu bu mermilerde aralıklı ve az sayıda olmaktaydı.

Müstahkem Mevki’nin bataryaları gerçekte Boğaz saldırılarına karşı düzenlenmiş olduğu için, karaya yapılacak asker çıkarma girişiminin de donanma destekli olacağı düşüncesinden dolayı Müstahkem Mevki Komutanlığı çıkarmalara karşı bütün vasıtalarıyla yardımcı olamamıştır. Sadece obüs bataryalarından birkaçını ve iki adedi adi bataryayı ordunun emrine tahsis etmiştir. Geçen zaman zarfında da 12’lik Bulgar topları ile ellerinden geldiğince yardım etmişlerdir.[3] Kabatepe, Saroz ve Beşige Bölgeleri de zaten tam anlamıyla Müstahkem Mevki bataryalarına çok uzak olduğu için boğazdan bir topçu desteği yapılabilme imkanı da hiç yoktu.

Şayet Müstahkem Mevki’nin vasıtaları yeterli ve uygun durumda olsaydı, karaya çıkan askerlere karşı Türk birliklerine büyük yardımı dokunacaktı. Belki de çıkarma yapılmadan askerler def edilecekti. Maalesef Bulgar toplarının da toplam 118 atımlık cephanesi bulunmaktaydı. Cephanenin azlığından ve uzun menzilli topların yokluğundan dolayı Müstahkem Mevki çıkarmaya tam anlamıyla destek verememiş, bunun yanında ordu ile mesai birliği yapmaya çalışmıştır.[4] Buradaki Bulgar Topları dediği İntepe Bataryası’ndaki 120/30 mm’lik Bulgar Muhasara Topları’dır. Bu batarya çok önemlidir. Çünkü çıkarma günü Anadolu Yakası’ndan sadece bu bataryanın topları Hisarlıktepe ve Ertuğrul Koyu’na yetişebilmektedir. Fakat cephane yetersizliğinden ve savaş gemilerinin bu bataryayı yoğun bir şekilde top ateşine tutmalarından dolayı İntepe Bataryası Ertuğrul Koyu çıkarmasına tam anlamıyla destek olamayacaktır.

Yarbay Werle’den o günü dinleyelim:[5] 25 Nisan sabahı saat 04.45’te uyanıldı. İntikam dolu hislerle savaş yerlerine geçildi. Kumkale ve Seddülbahir cihetinden ilerleyemeyecek derecede duman ve toz bulutlarıyla örtülü sürekli devam eden top gürültüsü yavaş yavaş belli oluyor: 14 hattı harp gemisi, 39 nakliye, 9 muhrip ve layter, motorbotlar, römorkör, işkampavya, Charlamange, Henri IV., Ernest renan, Queen Elizabeth, Agamemnon 2, Majestic 2, Triumph 1, Cornwallis, Vengeance, Liverpool, Askold hepsi sabah sisi arasında hafif görülüyordu.

 05.15’te umumi ileri hareket bizim tarafımızdan (yani emrime verilen İntepe Erenköy hattı fasılında) Ateş: Her 2-12 santimetrelik Batarya: Hedef bir nakliye gemisi, İntepe Ağır Sahra Obüsü Bataryaları: Hedef bir zırhlı, diğer bataryalar düşmana erişemiyordu. Hemen büyük sarı bir nakliyeye isabet temin edildi. (Daha sonra River Clyde olduğu anlaşıldı). Son yolla başını Seddülbahir’e dikmiş gidiyordu. Oradan da ateş yedi, çok miktarda asker sahile çıktı ve piyade ile makineli tüfekler tarafından ateş altına alındı. Hangi tarafın kazanacağı, hakkında bir hüküm vermek kabil olamayacak derecede muharebe o taraftan o tarafa teveccüh ediyordu.

 
Ertuğrul Koyu’na oturtulan River Clyde (Bir başka deyişle “Truva Atı”)

Buradaki 2-12 santimetrelik batarya diye İntepe Bataryası’ndan bahsedilmektedir. Bu bataryanın topları Ertuğrul Koyu ve Morto Koyu yakınlarında bulunan gemilere ateş eder ve bazılarına isabet kaydeder. İntepe Ağır Sahra Obüsü Bataryaları diye de Paleo Kastro (Eski Kale) eteklerine mevzilendirilen 2. Ağır Obüs Topçu Taburu Komutanı Yüzbaşı Mehmet Halit komutasında ki toplam 12 adet 150/10.8’lik toptan oluşan bataryadan söz edilmektedir. Bu batarya ise özellikle Kerevizdere-Morto Koyu ile İntepe-Erenköy hattının arasında bulunan gemilere ateş açmaktadır. 

İntepe Bataryası’nda görev yapan bir topçu subayı içerisinde asker yüklü olarak karaya yaklaşan River Clyde gemisi’nin almış olduğu bir mermi isabetiyle yaralandığını ve batmamak için karaya oturduğundan bahseder:

“Topların ateşinden bir dumandır çöktü. Denizi, karası görünmez dereceye geldi. Bir nakliye gemisi Seddulbahir İskelesi’ne asker çıkarmaya teşebbüs etti. Ateş ettik. Nakliyenin baş tarafını dağıttık. Batmamak için karaya oturdu [25 Nisan 1915].” [6]

Yarbay Werle de River Clyde gemisine isabet kaydedildiğinden bahseder. Görüldüğü gibi İntepe bataryası River Clyde gemisine etkili atışlar kaydetmiştir.

Şimdi Agamemnon, Venceance, altı muhrip Rumeli’ye, şiddetli ateş açmış olarak seyrediyorlardı. Ateşimiz altında gerilediler, fakat altı defa son yolla hücumu tekrar ettiler. Her sefer Kirte-Erenköy hattına kadar geliyorlardı. Vengeance 1200 atımdan fazla cephane sarf etti ve muhripler ise deli gibi ateş ediyorlardı.

Dokuzuncu Türk tümeni Seddülbahir bölgesinde şiddetli ve ümitsiz döğüşürlerken birinci taburdan bir obüs bataryası acele yardıma gitti. Daha saat 11.30’da iki on iki santimetrelik top bataryası cephanesini hemen hemen alıp bitirmişti. 11.50’den itibaren çok fasılalarla ateş ediyordu. 70 atım daha gönderdim hepsine, daha fena dakikalar için altmışar atım bırakmıştım, düşmanın yeniden Seddülbahir’e ve Morto körfezine yaklaşmasına mani olamadığımdan teessürle seyretmeğe mecburdum.

İntepe Bataryası elde bulunan az miktar cephanesiyle Ertuğrul Koyu’na çıkarma yapan birliklere engel olmak istese de başta Agamemnon olmak üzere birçok savaş gemisi özellikle hedefine bu bataryayı almışlardı. Çünkü bu bataryanın menzili o bölgeye yetişmekteydi ve şayet ateş edebilseydi çıkarma yapan askerlere ağır zayiatlar verdirecekti. Bu batarya maalesef üzerine ateş yağdıran gemilere cevap vermekten çıkarma yapan askerlere mani olabilecek bir hamlede pek bulunamadı.[7]

Agamemnon ve diğer bazı savaş gemileri yoğun bir şekilde İntepe Bataryası’nı top atışına tutarlar. Bu atışlar bataryayı çok etkiler. İntepe Bataryası’nda görev yapan topçu subayı savaş gemilerinin bataryalarına yaptıkları ateşin tesirini şu şekilde anlatır:

“Şafakla düşman gemileri her ne kadar var ise Seddülbahir tarafına büyük ateş açtılar. Badehu bizlere de bir aynı, yağmur gibi mermi yağdırmaya, biz onlara onlar bize. Böyle ateş daha kimseler görmüş değildir. Aman Ya Rabbi nasıl anlatsam! Topların ateşinden bir dumandır çöktü. Denizi, karası görünmez dereceye geldi [25 Nisan1915].” [8]

25 Nisan 1915 günü İntepe Bataryası’nı sürekli hedef alan“HMS Agamemnon” savaş gemisi.

Seddülbahir Bölgesi’ne menzili yetişen bataryamız olan İntepe Bataryası, Topçu subayının da anlattıklarına göre savaş gemilerince ağır bombardımana tutulur. Bu bombardımanlar neticesinde bataryamız Seddülbahir’e çıkarma yapan düşman askerlerine beklenildiği kadar tesir edemez. Yine de ellerinden geldiğince Ertuğrul Koyu çıkarmasına karşı top atışlarından da geri kalmaz.

Yoğun bombardıman altında kalmalarına rağmen çıkarmayı engellemek için verdikleri desteği yine aynı topçu subayı hatıralarında şu şekilde anlatır:

“Ateşin ardı arkası olmayıp dehşetli surette ateş olunurken batarya zabitimiz Ali Rıza Efendi emir verdi: Anam beni yetiştirdi, bu yerlere yolladı şarkısını söyleterek ateşe devam olunup bir vakit böyle ateş ettik. Üç yüz mermi kadar attık [25 Nisan 1915].” [9]

İntepe Bataryası’nın Ertuğrul Koyu civarına atışları 25 Nisan 1915’ten sonra da devam eder. Bataryanın yapmış olduğu her atıştan sonra üzerlerine binlerce top mermisini de çekmiş olur. Bataryadaki topçu subayı yaptıkları atışlar karşısında düşman gemilerinin hemen cevap vermeleriyle bataryada oluşan hasarla ilgili şu bilgileri aktarmaktadır: 

 “Ateş emri verildi. Ertuğrul tabyasına ateş ettik. Düşman gene ateşe devamla bizim ikinci topun sağ siperini dağıtıp üç nefer, bir nişancı onbaşı ve iki topun çavuşu dahi yaralanıp bataryayı dahi harap etti [1 Mayıs 1915].” [10]

İntepe Bataryası’nın Ertuğrul Koyu çıkarmasına pek engel olamamasına karşın Eskihisarlık çıkarmasına bir nevi engel olmuştur. Werle buraya yapılan çıkarma ve Türk askerine vermiş olduğu desteği şu şekilde anlatır:[11]

06.30’da bütün nakliyelerden çıkarma kafilesi harekete geçti. Seddülbahir ve Eskihisar’a karşı hummalı bir çıkarma başladı. Bataryalarımdan çıkarma bölgelerine erişebilenler oraya ateş açtılar. Sonuç: Eskihisarlığa çıkarma muvaffak olmadı (12 bot) müteaddit botlar batırıldı, baki kalanlar geri çekildi. Düşmanın çıkarma yerleri değiştirildi ve çoğaltıldı. Bunların, esaslıları olan Helles Burnu, Sığındere ve Kabatepe benim bataryalarımın menzilleri dışında idi. Düşman filosu her iki koyda bizim için en ufak bir kıymeti olan bütün noktaları bütün gün ağır ateş altına aldı. Cesur İntepe Bataryası 5000’den fazla mermi isabetine maruz kaldı, tesiri: Bir teğmen üç er yaralı oldu, beşinci muhrip hücumunda bir muhrip mayına çarptı ve hurra nidalarımız arasında bir buçuk dakikada battı.

26 Nisan’da 12 santimetrelik[12] bataryaları Eskihisarlık’tan geri çekmek icap etti. Düşmanın Rumeli sahilindeki mayın taramasına mani olunamayacaktı, çünkü; savunma için tabiye edilmiş sahra bataryasını dahi geriye çekmek mecburiyeti hasıl olmuştu.

25 Nisan 1915 günü yapılan kara çıkarmaları sırasında İntepe Bataryası elinden geldiğince Ertuğrul Koyu ve Eskihisarlık çıkarmalarına engel olmak için bir kısım atışlar gerçekleştirir. Aynı zamanda Kumkale’ye çıkan Fransız askerlerine karşı da atışlar gerçekleştirerek Anadolu Yakası’ndaki askerlerimize de yardımcı olmaya çalışır. Yine Werle’nin bu olayı anlatımına bakalım:

“Kumkale’ye çıkan Fransız askerleriyle Albay Nicolai komutasındaki üçüncü Türk tümeni arasında şiddetli savaş oluyordu. Sonunda obüs bataryasını (Ali Tevfik) iki yüz mermiyle birlikte bunların takviyesine gönderdim. Saat 17.00’de atışa hazırdı ve Kumkale tabyasına girmek üzere olan takviyeli kıtaata ateş açtık. Üçüncü tümen için düşmanı tabyada ve köyde tutmak kabil oldu. Ağır gemi mermileri karşısında setirden mahrum olan Skamander emrinde çok zayiat verdi, köprü berhava oldu. Kıtaatımız Beşige ve Kilit meydanını tuttular ve düşmanı denize dökmek için karanlığın basmasını beklediler.” [13]

Seddülbahir Bölgesi’ni top atışına tutabilmek için İntepe Bölgesi’ne yerleştirilen toplar muharebenin sonuna kadar görevini sürdürmeye devam eder. Seddülbahir cephesinin sağ yanında bulunan Fransızlar bir şeyden çok müştekidir: Bizim Anadolu yakasındaki bataryalarımızın yaptıkları ateşlerden. Bu cephedeki harekatı günü gününe yazan Fransız zabitinin hatıralarında her gün için bu acı şikayeti görürsünüz:

“Bu gece Anadolu yakasından atılan toplar bir İngiliz cephane deposunu tutuşturdu, rivayete nazaran dörtyüz bin fişek mahvolmuş… Bugün bir Türk mermisi karargâhın ortasına düştü, mermi parçaları etrafımıza uçuştu… Bugün limandaki Annam nakliye gemisi bir Türk mermisiyle tutuştu güç söndürdüler… Bugün bir mermi Mülâzım Jiredon’u yaraladı, geri götürdüler… ilâh… ilâh.” [14]

 
İntepe Bölgesi’nden Ertuğrul Koyu’na yapılan atışlardan bir görünüm.

Anadolu Yakası’ndan atılan top mermileri özellikle Fransız cephesine çok zarar veriyordu. Fransızlar muharebe sırasında İntepe toplarından bıkmışlardı. İngilizler Kerevizdere bölgesine Fransızları yerleştirerek çok büyük akıllılık etmişlerdi.

Genel olarak bakacak olursak, Eski Hisarlık üzerine yerleştirilen obüs bataryası ile 9. Tümen’e bağlı bataryaların Seddülbahir’e yapılan çıkarmaya karşı etkisi bulunmamaktadır.

Asya Yakası’nda ise 25 Nisan 1915 günü yapılan çıkarma sırasında Seddülbahir Bölgesi’ne sadece İntepe Bataryası’nın menzili yetişebilmektedir. Üzerine ateş açılması için özellikle görevlendirilen gemilerin atışlarına rağmen elinden geldiğince Ertuğrul Koyu ve Eski Hisarlık çıkarmasına büyük destek sağlamıştır. Hatta Eski Hisarlık çıkarmasında o kadar etkili olur ki sürekli çıkarmanın iptaline neden olur. Buraya yapılan çıkarma ise özellikle Agamemnon gibi büyük savaş gemilerinin bataryaya var güçleriyle ateş etmesi ve bataryanın ateşini bir süreliğine kesmesi sonucudur. Aynı zamanda bu batarya Kumkale Ovası’nda bulunan Fransız askerlerine de atışlarda bulunur.

Fransızlar 27 Nisan gecesi saat 02.00’de Kumkale’den ayrılır. Seddülbahir Bölgesi’ne özellikle Kerevizdere, Eski Hisarlık ve Seddülbahir Köyü civarına yerleşirler. Fransızlar, Kumkale Ovası’nda iken de, Seddülbahir’e yerleştikten sonra da İntepe Bataryası’nın atışlarına maruz kalır. İntepe Bataryası Fransızlara hep çektirmiştir.

İntepe Bataryası’nın 30 Haziran 1915 günü yapmış olduğu bir atış sonucu yaralanan Fransız General Gouraud’un Seddülbahir Tabyası’ndan bir görünümü.

İntepe Bataryası ile ilgili önemli bir olayı da bahsetmek gerekir. General Gouraud, 30 Haziran 1915 tarihinde komuta mahallinden Ertuğrul Koyu’na kurulu olan bir seyyar hastanedeki yaralıları ziyaret etmeye giderken İntepe Bölgesi’nden atılan bir top mermisi sonucu yaralanır. General Gouraud’un yaralanmasına sebep olan batarya İntepe Bataryası’dır.

Bayram AKGÜN

Araştırmacı-Yazar

baryamakgun@hotmail.com

KAYNAKÇA

• ADİL, S., Harb-i Umumide Çanakkale Muharebat-ı Bahriyesi, Erkan-ı Harbiye Mektebi Külliyatı Sayı : 3, Erkan-ı Harbiye Mektebi Matbaası, İstanbul, 28 şubat 1920.

• Birinci Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesi, (Amfibi Harekat), V. Cilt II. Kitap, Genkur. Basımevi, Ankara 2012.

• ERDEMİR, L., Çanakkale Boğazı Müstahkem Mevkii İntepe Topçu Grubu’ndan Bir Subayın Günlüğü, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Yıl: 11, Bahar 2013, Sayı: 14, s. 33-47.

• LOREY, H., Türk Sularında Deniz Hareketleri, Cilt II, Boğazlar Etrafında Mücadele, Çeviren: Dz. Kurmay Albay Tacettin Talayman, T.C. Deniz Basımevi, 1946.

• YAZMAN, M. Ş., Türk Çanakkale, Ankara, Ulus Basımevi, 1938.