�25 Nisan 1915… ‘Sinir krizi ge�irdi�i i�in kimseyle g�r��meyen ordu komutan�, kendi inisiyatifiyle hareket eden komutanlar, ‘inayet-i Hakk’a istinaden’ taarruza ge�enler, sahte emirlerle sevk edilen alaylar, sahillerde kendilerinden kat kat �st�n d��mana canlar� pahas�na uzun s�re yard�m gelmemesine ra�men, iman g�c� ile direnen Mehmet�ik… Sadece �anakkale Sava�lar�’n�n de�il T�rk tarihinin sembol; ama ayn� zamanda kay�p g�nlerinden bir tanesi. Her y�l bu topraklarda �arp��m�� dedelerini, ��karman�n ba�lad��� �afak vaktinde anmaya gelen Anzaklardan alaca��m�z �ok ders var hi� ku�kusuz.�
Bundan 3 y�l �nce bu s�zlerle bitirmi�tim Zaman�daki yaz�m�. Her paragraf� ayr� bir tart��ma konusu olan , bilgisayar deyimiyle s�ylersek �zipli� bir yaz�yd�. � �zellikle Ordu komutan�m�z Liman von Sanders�in o gece sinir krizi ge�irmi� olabilece�i y�n�ndeki iddiam� kitab�mda da belirtmi�tim. Ancak bu konuyu ima eden resmi bir belgenin de olmad���n� belirteyim. Bu iddia o s�rada Anadolu yakas�ndaki 15. Kolordu harekat �ubesinde g�revli bir subay olan Bursal� Mehmed Nihad��n notlar�na ve �ok daha �nemlisi , Ordumuzun 2 numaras�, Esat Pa�a�n�n an�lar�na dayan�yordu.
��te sizinle o yaz�y� tekrar payla�mak istedim. Aradan ge�en y�llarda yeni ortaya konan belgeler ve �al��malarla 25 Nisan ��karmas� ve di�er muharebeler hakk�ndaki bilgilerimiz daha da artt� ku�kusuz. Yeri geldik�e sizlerle payla�aca��z. Bu vesileyle �tilaf devletleri Kuvvetlerin 25 Nisan 1915 Gelibolu Yar�madas� ��karmas�na kar�� koyan t�m subay ve Mehmet�iklerimizi rahmetle an�yorum.
25 Nisan 1915 (T�rk Tarihinin Kay�p G�n�)
“Acaba g�r�lecek miyiz? ��te bizi endi�elendiren soru bu…”
10. Tabur’dan �avu� Turnley, 25 Nisan 1915 �afa��nda, Ar�burnu sahilleri se�ilmeye ba�lad���nda d��t��� bu notlar�nda, kendisi gibi filikalara doldurulmu� belirsiz bir gelece�e ad�m atmaya haz�rlanan y�zlerce Avustralyal� ve Yeni Zelandal� (ANZAK) askerin hislerine de terc�man oluyordu hi� ku�kusuz… “Neden ate� etmiyorlar? Hi�bir direni� haz�rl��� g�r�nm�yor. Ate� etmelerini ne kadar istiyoruz. Veya karaya ula�abilmeyi… Belirsizlik sinir bozucu…”
Plan �ok ayr�nt�l�; ancak iyi haz�rlanm�� g�r�nmektedir. Yar�madan�n Sedd�lbahir k�y�lar�n�n be� ayr� sahilinden, �ngilizlerin �nl� 29. T�men birlikleri Al��tepe’yi ve sonras�nda Kilitbahir platosunu ele ge�irmek i�in ��kacak, kuzeyde ise Kabatepe k�y�lar�ndan ��kan ANZAK birlikleri Maltepe yoluyla Eceabat’a ula�acaklard�r.
Osmanl� Genelkurmay�, ba� m�ttefiki Almanya’n�n istihbarat makamlar�ndan ald�klar� bilgilerle b�y�k bir kara harekat�n�n kap�da oldu�unu bildi�inden 18 Mart’�n zafer sarho�lu�undan �abuk s�yr�lm��t�r. Harbiye naz�r� Enver Pa�a’n�n ilk i�i 25 Mart’ta 5. Ordu ad� alt�nda yeni bir ordu te�ekk�l�, ba��na da �nl� Alman General Liman Von Sanders’i atamak olur. “Derhal m�spet cevap verdim ve �unu ilave ettim.” der Liman Pa�a: “Oradaki birlikler takviye edilmelidir, zira art�k kaybedecek vakit kalmam��t�r.” Ne var ki Gelibolu Yar�madas�’ndaki savunma d�zeni (ba�ta Esat Pa�a olmak �zere T�rk subaylar�n�n �srarl� itirazlar�na ra�men) Almanlar�n iste�ine g�re �ekillenir. Sahilde zay�f g�zetleme birlikleri, geride ise ana kuvvetler. Peki ya ��karma nereye yap�lacakt�r? Liman Pa�a �ncelikli olarak Bolay�r ve Anadolu sahillerini d���nmektedir. M�ttefiklerin ana ��karma yeri olarak planlad�klar� Sedd�lbahir ve Kabatepe sahillerinin sorumlulu�u ise sadece Albay Halil Sami Bey komutas�ndaki 9. T�men’in �� alay�na verilmi�tir. Mustafa Kemal’in komutas�ndaki 19. T�men’in ise Eceabat’ta ihtiyatta kalmas� planlanm��t�r.
Elli bin civar�nda m�ttefik askeri, 25 Nisan 1915’te sabaha kar��, d�nya tarihinin o g�ne kadarki en kapsaml� ��karma harekat�n� ger�ekle�tirmek �zeredir. ANZAK birlikleri sabaha kar�� saat 04.30’da var�rlar Ar�burnu sahillerine… Yanl�� yere ��karma yapt�klar�, ak�nt�n�n filikalar�n� s�r�klemesi nedeniyle, Kabatepe sahiline (daha d�z bir araziye) ��kacakken, ge�it vermez tepeler ve kayal�klarla dolu bir araziye ��kt�klar� hep anlat�l�r. Oysa bu g�r�� yanl��t�r. Bir g�n �nce ANZAK Kolordu Komutan� Birwood ve ��karmadan sorumlu donanman�n komutan� Thursby’nin son anda yapt��� de�i�iklikle ANZAK’lar bizim hi� tahmin etmedi�imiz, savunmam�z�n zay�f oldu�u b�lgeden ��kt�lar ve s�ratle �arapnel vadisi yoluyla Kanl�s�rt’a, ayr�ca Haintepe, Y�ksek s�rt yoluyla da en �nemli hedefleri Conkbay�r�’na do�ru ilerlediler. (Haintepe’de Aste�men Muharrem Efendi komutas�ndaki bir avu� askerimiz, kendilerinden kat kat �st�n d��man kar��s�nda umutsuzca direnip a��r kay�plar verdirmelerine ra�men �o�u �ehit olmu�tur.) G�neyde ise 29. T�men birlikleri sabah 6 s�ralar�nda Y (P�narc�k koyu), X (�kiz koyu), W (Tekke koyu), V (Sedd�lbahir sahili) ve S plaj� (Morto koyu) olarak adland�rd�klar� sahillerimizden birbiri ard�na ��karma harekat�na ba�larlar. Bu kadar geni� bir alan� sadece Mahmut Sabri Bey komutas�ndaki 26. Alay’�m�z�n 3. Taburu korumaktad�r.
T�rk komuta heyeti birbiri ard�na gelen ��karma haberleri ile adeta �oktad�r. Hangisinin ger�ek ��karma, hangisinin aldatma oldu�unu kestirmeye �al��maktad�r. Ordu komutan� Liman von Sanders’in Bolay�r ve Kumkale’ye yap�lan ��karmalar�n ger�ek ��karma oldu�u y�n�ndeki saplant�s�, bo� yere buralarda iki�er t�menin tutulmas�na yol a�m��t�r. Zaman s�ratle ak�p gitmekte, �zellikle Ar�burnu ve Sedd�lbahir sahillerini savunan bir avu� Mehmet�i�in dayanma g�c� giderek azalmaktad�r. Oysa hen�z ana birliklere hareket emri gelmemi�tir. “Halen emir yoktu.” diye anlat�r endi�eyle 27. Alay Komutan� Miralay Mehmet �efik o kritik saatleri. Eceabat’taki karargah�na yakla��k on km �tedeki Ar�burnu sahillerindeki �arp��man�n u�ultusu gelmektedir. “… Bu u�ultu, Ar�burnu’nda bir avu�tan ibaret, yard�mdan uzak alay arkada�lar�m�z�n, kim bilir ne kadar �ok �st�n bir d��man kar��s�nda, yine kim bilir nas�l bir s�k�nt� i�inde vazifelerini yapmaya �al��t�klar� izlenimini verdi..”
“Bir avu�tan ibaret olanlar” o g�n Haintepe’de, Y�ksek s�rtta �ehitlik mertebesine ula��r. Ancak Avustralyal�lar�n hi� beklemedikleri kay�plar verdirerek… Miralay �efik Bey’in 27. Alay’�na uzun zamandan beri bekledikleri hareket emri geldi�inde, dualar e�li�inde temiz i� �ama��rlar giyilir, abdestler al�n�r. Bu olay, �anakkale Sava�lar�’n�n Mehmet�i�in g�nl�nde �oktan zaferle sonu�land���n�n kan�t�d�r adeta. Saat 07.55 s�ralar�nda Top�ular S�rt�’na ula�an �efik Bey, ba�l� bulundu�u 9. T�men komutanl���na , �anakkale Sava�lar�’n�n ilk h�cumunu telefonla bildirir. “�nayet’i Hakk’a istinaden taarruza ge�iyorum.” Bug�n gen� ku�aklar�n ad�n� pek bilmedikleri Miralay �efik Bey ve kahraman 27. Alay’� Karay�r�k Deresi’ni ge�en ANZAK askerlerini ba�ar�yla geri p�sk�rt�r.
�htiyatta bekleyen 19. T�men Komutan� Kurmay Yarbay M. Kemal, ��karman�n kendi tahmin etti�i yerden yap�laca��na emindir. Geli�en olaylar onu hakl� ��kar�r. Avustralyal�lar�n Ar�burnu s�rtlar�ndan kuzeye do�ru ilerledi�i haberleri Bigal�’daki karargah�na ula�m��t�r. Conkbay�r�! E�er d��man Conkbay�r�-Koca�imentepe hatt�na ula��rsa ma�lubiyet ka��n�lmaz olacakt�r. Dokuzuncu T�men Komutan� Halil Sami Bey’in bir tabur al�p m�dahale etmesi iste�ini yetersiz bulur. Ad� �anakkale Sava�lar� ile �zde�le�en efsane ’57. Alay’la s�ratle Conkbay�r�’na intikal eder. “Size ben taarruzu emretmiyorum.” der M. Kemal. “�lmeyi emrediyorum. Biz �l�nceye kadar ge�ecek zaman i�inde yerimize ba�ka kuvvetler ve kumandanlar gelebilir.” Conkbay�r�’na d��mandan �nce varan 57. Alay’�n y�rekleri titreten Allah! Allah! nidalar�yla ba�layan h�cumu, g�neyde 27. Alay’�n Kanl�s�rt’a kadar dayanmas� ANZAK birliklerinde pani�e neden olur. Belli ba�l� yerlerde tutunmaya �al���rlar. Cephe hatt�ndan gelen olumsuz haberler General Birwood ve kurmaylar�n� o kadar bunalt�r ki sahilin s�ratle bo�alt�lmas� gerekti�i, sabahki olas� bir T�rk kar�� h�cumunun felaket olaca�� Ba�komutan General Hamilton’a bildirilir. Hamilton’dan gelen ‘t�m birliklerin bulunduklar� yerlerde tutunup siper kazmas�’ emri ise 8 ay s�recek siper sava�lar�n�n �n habercisidir.
“Tekke koyu ile Eskihisarl�k aras�nda bir�ok sava� gemisi k�y�lar�m�za pek yak�n mesafeye yakla�m��, ate� p�sk�r�yordu.” diye yazar Sedd�lbahir sahillerini savunan 3. Tabur’un komutan� Mahmut Sabri Bey o g�nleri anlatt��� raporunda. “Bu ate� bask�s�nda, Teke koyu ile Ertu�rul koyundaki avc� siperleri zarar g�rm�� ve ileri hat birliklerinin tahkimatlar� i� yapamaz hale gelmi�lerdi.” Sabah 6 s�ralar�nda 29. T�men’in se�kin birliklerinden bir k�sm� Tekke koyuna (W plaj�) ��karma yapar. �yle yo�un bir ate� a��l�r ki bir k�sm� daha karaya ayak basmadan, bir k�sm� da sahile d��enmi� tel �rg�leri kesmeye �al���rken �len askerlerin g�r�nt�s� deh�et vericidir. Bir kilometre kadar �tedeki V plaj�na ��kan �rlandal�lar�n da durumu farkl� de�ildir. Yahya �avu� ve arkada�lar� Ertu�rul koyunu cehenneme �evirirler. �yle ki �ngiliz hava ke�if raporlar�, denizin renginin k�rm�z�ya d�nd���n� yazmaktad�r. Donanman�n yo�un bombard�man�na ra�men bu destans� direni� devam eder. M�ttefiklerin ��karmas� a��r kay�plara ra�men devam etmekte, yard�m ise bir t�rl� gelmemektedir. O g�nlerin kay�p kahramanlar�ndan, Anadolu yakas�ndaki 15. Kolordu Harekat �ube M�d�r� Y�zba�� Bursal� Mehmed Nihad, �anakkale Sava�lar�’n� anlatt��� hat�rat�nda Liman Pa�a’n�n birbiri ard�na gelen ��karma haberleri nedeniyle sinir krizi ge�irdi�ini a��klar. Yine Mehmed Nihad’a g�re Anadolu yakas�ndaki 2 t�men, Alman Komutan Weber Pa�a’n�n ‘ordu komutan�ndan emir almadan kuzeye gidemeyeceklerini bildirmesi’ nedeniyle bo� yere beklemektedir. Sahte Almanca bir emir d�zenlenerek Alman komutan raz� edilir. B�ylelikle alaylar pe� pe�e Anadolu yakas�ndan Gelibolu Yar�madas�’na sevk edilir.
25 Nisan 1915… “Sinir krizi ge�irdi�i i�in kimseyle g�r��meyen ordu komutan�, kendi inisiyatifiyle hareket eden komutanlar, ‘inayet-i Hakk’a istinaden’ taarruza ge�enler, sahte emirlerle sevk edilen alaylar, sahillerde kendilerinden kat kat �st�n d��mana canlar� pahas�na uzun s�re yard�m gelmemesine ra�men, iman g�c� ile direnen Mehmet�ik…” Sadece �anakkale Sava�lar�’n�n de�il T�rk tarihinin sembol; ama ayn� zamanda kay�p g�nlerinden bir tanesi. Her y�l bu topraklarda �arp��m�� dedelerini, ��karman�n ba�lad��� �afak vaktinde anmaya gelen ANZAK’lardan alaca��m�z �ok ders var hi� ku�kusuz.
……………………………………….
Not: Bu makalemde Amiral Thursby’nin son anda ��karma plan�nda yapt��� de�i�ikli�e ba�l� olarak Anzaklar�n Ar�burnu sahillerine ��kt���n� belirtsem de sonraki ara�t�rmalar bunun b�yle olmad���n� belirtiyor. Kitab�mda bu g�r��leri ayr�nt�l� incelemi�tim.
�ngiliz tarih�iler Nigel Steel ve Peter Hart yanl��l���n daha askerler filikaya binerken ba�lad���n� belirtirler. Filikalara aralar�nda 150 metrelik mesafeyi korumalar� �zellikle belirtilmi�se de gece karanl���nda bu mesafe korunamam��, aralar�ndaki uzakl�k 50 metreye kadar d��m��t�r. ��karma b�lgesinin uzunlu�unun binbe�y�z metreden alt�y�z metreye inmesi ayr�ca g�neyde en u�taki filikalardan birisinde g�revli bulunan Deniz Astsubay� Metcalf�in Kabatepe sahilinden a��lan T�rk ate�ini farkederek d�meni kuzeye k�rmas� ve ona di�er filikalar�nda uymas�yla �zellikle Ar�burnu koyuna toplan�lm��t�r. [1]
Avustralyal� Tarih�i Ashley Ekins�e g�re de karanl�kta yolu �a��ran filikalar�n daha kuzeye ��kmas�ndan bu yanl��l�k olmu�, t�m kuvvetler dar bir sahile ��kmak zorunda kalm��lard�r.[2]
[1] Steel N. Hart P. Defeat at Gallipoli s:54-59
[2] Ekins A. �A ridge too far: Military Objectives and The Dominance of Terrain in the Gallipoli Campaign� ( The Gallipoli Campaign International Perspectives 85 Years On s: 16 )