“…Arap milliyetçiliği’nin başlangıcı ve gelişimi hakkında yapılan son çalışmalar, bu hareketin toplumsal desteğinin tespiti hususunda önemli bilgiler içermektedir. Dawn’ın tesbitine göre 1914 Ekim’ine kadar Doğu Arap vilayetlerinde, Arap Milliyetçiliği’nin açık savunucusu ve Arap milliyetçisi cemaatlerin üyesi olanların adedi sadece 126 dır. Bu o dönemde Suriye’de her 100.000 kişiye 3.5 Arap milliyetçisi, Filistin’de 3.1, Lübnan’da ise 2.4 Arap milliyetçisi düştüğünü göstermektedir. Daha sonraki bir çalışmada Tauber bu sayıyı 180 olarak belirlemektedir. Bu rakamlar Osmanlı Devleti’nde Arapçı düşüncelerin yaygınlaştığını düşünmemiz için oldukça yetersiz bir orandır. Dahası bunların bağımsızlık talep edip etmedikleri belli değildir….. Birinci Dünya Savaşı sırasında Arap vilayetlerinde ve özellikle Suriye'de meydana gelen olayların temelinde İttihat ve Terakki yönetimi ile Adem-i Merkeziyet talebiyle vilayetlerde reform taleb eden Araplar arasında çıkan çatışmanın büyük tesiri vardır. Arapların büyük çoğunluğu savaşın sonuna kadar devlete sadık kalmışlar, hatta savaş bittikten sonra da Türk yönetimi ile manda idaresine karşı mücadele etmek için işbirliği içinde olmuşlardır. Şerif Hüseyin isyanı da Arapçı ve Araplar temsil eden bir isyan olmaktan çok uzaktır.….”
Talha Çiçek son derece önemli makalesinde 1. Dünya Savaşı sırasındaki Türk-Arap ilişkilerini değerlendiriyor. Talha Çiçek Sabancı Üniversitesi Tarih Bölümü Doktora Öğrencisi.

Osmanlı İmparatorluğu’nun Batı’ya nazaran inhitatı ve üst üste gelen yenilgiler ve toprak kayıpları, Osmanlı yöneticilerini Devlet’in gerilemesini durdurmak için çareler aramaya yöneltti. Bu arayışlar sonucunda Osmanlı İmparatorluğu gibi çok milletli bir toplumu Batı’nın ulus-devlet modeline göre yeniden örgütlemeyi amaçlayan düzenlemelere gidildi[i]. Genelde Osmanlı İmparatorluğu’nda, özelde Arap vilayetlerinde  yapılan idari düzenlemelerin temelinde yatan muharrik unsur bu şekilde Batı’nın sistemini devşirerek onun seviyesine “çıkma” gayretidir.

Batı karşısında gerileme ile birlikte gelen toprak kayıpları, İmparatorluktaki unsurları bir arada tutabilmek için bir takım arayışları da beraberinde getirdi. Bu bağlamda Batılı ulus-devlet model alınarak imparatorluktaki unsurları bir arada tutacak yeni kimlik tasavvurları geliştirme yoluna gidildi. Bu anlamda ilk olarak geliştirilen Osmanlıcılık fikri, unsurların tek bir üst Osmanlı kimliği altında birleştirilmesini içeriyordu. Daha sonra imparatorluk sınırları içinde Müslüman nüfusun oranı artınca bunun yerine İslam’ın etrafında bir ortak kimlik geliştirme yoluna gidildi. Osmanlı Devleti yıkılıp da Osmanlıcılık ideali tamamen ortadan kalkınca Arap ve Türk ulusları temelinde bir kimlik inşası sürecine girildi.

İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ilk toplantısında Ahmet Rıza ile Prens Sabahattin arasında başlayan ‘adem-i merkeziyet’ tartışmalarının II. Meşrutiyet döneminde Osmanlı bürokratları arasında iki eğilimin yaygınlaşmasına yol açtığını görmekteyiz. Birincisi İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından temsil edilmekte olup yönetimde merkezileşme yönündeki eğilimdir. Bunlara göre Osmanlı İmparatorluğunun birliği ancak merkezileşme yoluyla sağlanıp korunabilir. Bu temayül başlangıçta Osmanlı kimliğinin ön plana çıkarılıp İttihad-ı anasır siyasetinin takibi ile, daha sonraları ise Türkçülük siyaseti ile merkezileşme amacını gerçekleştirmeye çalışmıştır. İkinci grup ise yönetimde adem-i merkeziyet ilkesini benimsemiş kişilerden oluşmakta idi. Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti tarafından temsil edilen bu ekol ise eyaletlerin ve milletlerin özerk bir şekilde örgütlendirilmesi gerektiğini savunuyordu. İmparatorluğun Rum, Slav, Bulgar, Ermeni, Arnavut ve Arap gibi milliyetleri de daha çok bu grubu desteklemekteydiler[ii]. Fakat yönetimde daha çok İttihatçı merkeziyetçi grup etkili olmuştur. Adem-i merkeziyet yönünde ıslahat talep eden Arap entelektüelleri ile  İttihat ve Terakki yönetimi arasında I. Dünya Savaşı öncesinde ve savaş sırasında yaşanan sorunların temelinde bu iki farklı anlayışın tesirleri vardır.

Merkezileştirme, Türkleştirme ve Cemal Paşa

İttihat ve Terakkinin bu merkezileştirme ve Türkleştirme politikasının en müşahhas numunesini I. Dünya Savaşı sırasında Cemal Paşa'nın Şam'da yaptığı icraatlarda görebiliriz. Her ne kadar bazı İttihatçılar tarafından bile tenkit edilse de[iii], Cemal Paşa’nın Suriye’deki icraatları aslında İttihat ve Terakki zihniyetinden ayrı ve bağımsız değildir. “Cemal Paşa bir taraftan zor, bir taraftan da imar ve ıslah siyasetini kullanarak”[iv] burada merkezi otoriteyi kurmak istemiş,  yaptığı her şeyi İttihatçı anlamıyla merkezi otoriteyi tesis etmek namına yapmıştır. Atay’ın da özlü bir şekilde ifade ettiği gibi “Filistin için tehcir, Suriye için tedhiş ve Hicaz için ordu”[v] kullanmak yoluna gitmiştir. Suriye’de yaptığı idamlarda da, verdiği sürgün kararlarında da İttihat ve Terakki’nin merkezileştirme politikalarına karşı beliren muhalefeti ortadan kaldırmayı amaçlıyordu. Falih Rıfkı Atay, Zeytin Dağı isimli kitabında tasvir ettiği Suriye’deki Cemal Paşa imajı, Dördüncü Ordu Komutanı’nın siyasetini ve bunun Arap teba üzerindeki etkisini ortaya koymaktadır: “…Fakat Cemal Paşa için artık herkesin bildiği rütbe ve nüfuzdan başka, masallaşmış hükümler bile vardı. Suriye’de derlerdi ki, eğer Cemal Paşa birisiyle görüştüğü zaman burnunu kaşırsa sürgün düşünüyor, sakalını karıştırırsa, affedip etmemeyi düşünüyor, demektir. Yalnız bıyık burkmasından korkunuz, o zaman bu görüşmenin ölüme kadar yolu vardır.”[vi].

Gerek Şerif Hüseyin isyanının meşrulaştırılmasını sağlayacak dilin oluşmasında gerekse I. Dünya Savaşı esnasında Suriye'de Osmanlı yönetimine karşı muhalefetin artmasında, Cemal Paşa'nın Suriye'deki 4. Ordu komutanlığı sırasındaki icraatları etkili olmuştur. Cemal Paşa’ya göre Birinci Dünya Savaşı'nın başında Şam’daki Fransız konsolosluğundan müsadere edilmiş olan resmi belgeler, Fransa'nın Suriye üzerindeki emelleri ve bazı Suriye ileri gelenlerinin Fransız Himayesi altında Arap bağımsızlığını sağlama hususunda Fransızlarla temas ve ilişkileri olduğunu ortaya çıkarıyordu[vii]. Bu belgelerde Suriye’nin özerk bir emirlik olması talebi yer alıyordu. Bazısında Fransız koruması, bazısında İngiliz koruması talep ediliyor, bazısında da böyle bir talebe rastlanmıyordu[viii]. “Cemal Paşa, 1915 yılı eylülünde, bu belgelerde adı geçen kimselerin bazısı hakkında takibat yürütülmesine karar verdi ve Divan-ı Harb-i Örfi bunları idama mahkum etti ve hepsi asıldılar”[ix].

Cemal Paşa'nın gerçekleştirdiği bu idamlar,  Araplar'ın Osmanlı Devleti'ne olan bağlılık duygularında zayıflamaya yol açmış ve "el-Ahd" ve "el-Arabiyyetü'l-Fetat" gibi Arap milliyetçisi örgütlerin taraftar sayılarını artırmıştır[x]. Bu idamların tamamen Osmanlı yanlısı olan düşünürler tarafından bile "zorbalık" olarak değerlendirildiğine bakılacak olursa[xi], bu olaylardan sonra özellikle Suriye ve Lübnan'da Osmanlı Devleti'nin büyük bir itibar kaybına uğradığı sonucu çıkarılabilir.

İdamlardan başka üzerinde durulması gereken bir diğer konu da sürgünlerdir. Suriye'deki baskın Arap nüfusunu azaltmaya ve bu kimliği Suriye için belirgin bir kimlik olmaktan çıkarmaya yönelik olarak uygulanan bu sürgünler, Türkleştirme politikasının en somut tecessümleridir. Özellikle Çanakkale Savaşı'ndan sonra Cemal Paşa Suriye'deki birçok aileyi Anadolu'ya sürgüne göndermiştir. Hatta bu iş için bir Tehcir Komisyonu kurularak sürgüne gönderilenlerin mülkleri tespit edilmiş ve bunlara karşılık kendilerinin Anadolu'da mülk edinmeleri sağlanmıştır[xii]. Zira ünlü İttihatçılardan olan Emir Şekib Arslan'ın belirttiğine göre Cemal Paşa bölge bölge, her yerin ileri gelenlerini toplattırıyor, sonra bunları saydırıp, yabancılarla irtibat içinde oldukları gerekçesiyle, sayılarına göre % 10'unu kura ile ayırarak sürgüne gönderiyordu[xiii].

Adem-i Merkeziyetçilik, Arapçılık ve İsyan

1915 Martının sonlarında Şam’da, Suriye’deki Milliyetçi gizli cemiyetlerle yaptığı görüşmede, Faysal’a bölgede çoğunluğu Arap askerlerden oluşan üç Osmanlı tümeni olduğunu ve gizli cemiyet komplocularının bu tümenlerin kendilerine itaat edeceğine inandıkları söylenmişti. Gizli cemiyet[xiv] üyeleri merkezi otoriteye karşı bir isyan’a liderlik etmekten söz ederken bu konudaki çekingenliklerini de dile getiriyorlardı. Bir kere, çoğu Osmanlı Devleti ile Avrupalı müttefikler arasında bir seçim yapmak gerekirse Avrupalı Hıristiyanlar yerine Müslüman Türkler tarafından yönetilmeyi istiyorlardı. Bir başka neden de, Almanya’nın savaşı kısa bir sürede kazanacağına inanıyor[xv] ve kaybedecek tarafın desteğinin kendi amaçlarını gerçekleştirmeye yetmeyeceğini düşünüyorlardı.

İttihat ve Terakki yönetimine karşı isyan etmek düşüncesinde olan Şerif Hüseyin, İstanbul’da devletin ileri gelenleriyle birtakım görüşmeler yapması ve Şam’a uğrayıp bu gizli cemiyetlerin gücünü öğrenmesi için Faysal’ı, Şam’a göndermiştir. 9 Ocak 1915 tarihinde Faysal, El-Ahd[xvi] ve el-Fetat[xvii] arasında Şam Protokolü imzalanmıştır. Bu protokol ile gizli cemiyetler Şerif Hüseyin’e destek vermeyi kabul etmişlerdir[xviii]. Bu protokole göre temel amaç “Arap varlığını korumak için Arap beldelerinin özgürlüğünün sağlanmasıdır. Ama eğer Arap vatanının Avrupalılar tarafından sömürgeleştirilme tehlikesi söz konusu olursa, bu dernekler Türklerle birlikte mücadele edeceklerdir.”[xix]. Ayrıca, Büyük Britanya’nın Şerif Hüseyin’in kuracağı büyük Arap devletini tanıması koşuluyla bu dernekler isyana destek vereceklerdi. Faysal da, Şerif Hüseyin ile bu dernekler arasındaki görüşmelere aracılık etmiştir[xx].

Emir Faysal’la ve Osmanlı Merkezi idaresiyle bu şekilde pazarlıklar yapan bu cemiyetlerin amaçlarının toplumda bir karşılığı yoktu. Dahası, insanların zihninde “milliyet” kavramının bir anlamı yoktu. Ömrünün büyük bir kısmını Arap dünyasında geçiren ve daha sonra İngiltere’nin Irak’taki Sömürge Yönetimi temsilciliğini yapan Gertrude Bell insanların kimlik tasavvurları ile ilgili şunları yazmaktadır: “Bir Türk ya da bir İranlı, İngiliz veya Fransızlar gibi “benim ülkem” diye başlayan cümleler kurmaz. Onun kendini tanımlaması yaşadığı şehir ile sınırlıdır. Şayet ona hangi milliyetten olduğunu sorarsanız size… Şam ya da Halep’ten olduğunu söyleyecektir. Suriye, hiçbir milliyetçi duygu içermeyen coğrafi bir ibaredir.”[xxi]Yine bir başka yazısında şunları ortaya koyar: “Arap birliğini sağlamak amacıyla kurulan derneklerin ve onların yabancı yayınevlerinde bastırdıkları broşürlerin değeri nedir diye sorarsanız cevap basit: onların hiçbir değeri yoktur. Suriyeli bir tüccar bir bedeviden ziyade bir Osmanlı ile ortak yönlere sahiptir ve bunların birbirlerini boğazlamalarını da yine Sultan’ın yırtık pırtık elbiseleri olan askerleri önlerler”[xxii]

Bu cemiyetler ve toplumsal destekleriyle bağlantılı olarak en son belirtilmesi gereken, Suriye halkının savaş Osmanlı aleyhine döndükten sonra bile Osmanlı aleyhine dönmediğidir. 1918 yılında Lawrence, Londra’ya gönderdiği gizli bir raporda, Suriye’de Osmanlı karşıtı bir isyanın kendiliğinden ortaya çıkmasının imkanının olmadığını belirtmektedir[xxiii] Milliyetçi hareketin halk nezdindeki yerini göstermesi bakımından kayda değerdir Şerif Hüseyin dahi isyan ettikten sonra yaklaşık on ay Mekke’de hutbenin Sultan Reşad adına okunması da bu gerçeğin ispatıdır[xxiv].

Ayrıca, I. Dünya Savaşı başladığında İttihat ve Terakki Cemiyeti Arap kabile liderlerine, onları “küffara karşı işbirliğine” davet eden yazılar dağıtmıştır. Bu yazılardan birinde “Hıristiyan hükümetler yek diğeriyle harp ediyor. İngiltere de devlet-i aliye ve alem-i İslam’a karşı hareket etmek istiyor. Böyle bir hal vukuunda İslamiyet’in muhafazası için küffara karşı elbirliği ile çalışmak bütün İslam’a farzdır.”[xxv] demektedir. Bu çağrıya İbnü’r-Reşid “Tekmil maiyetim ile birlikte hükümetin belirlediği yönde hareket edeceğim ve harekete hazırım” cevabını vermiştir[xxvi].  Ayrıca İmam Yahya ve çeşitli aşiret liderleri de bağlılıklarını bildiren mektuplar göndermişlerdir. Dahası, Kanal harekatı sırasında Sina Çölü'nde bulunan bedevi kabileler Osmanlı safında yer alıp, İngilizlerin durumunun Osmanlı ordusuna bildirilmesinde büyük yararlılıklar göstermişlerdir[xxvii].

Osmanlı egemenliğinde yaşayan Arapların çok büyük bir çoğunluğu Osmanlı Devleti’nden ayrılarak bağımsız bir Arap devleti kurmak fikrinden uzaktı. Şam ve Beyrut’taki Arap milliyetçisi bazı cemiyetlerin ise ayrılıkçı bir karaktere sahip olduklarını söylemek için yeterli belge ve bilgilere sahip değiliz. Zira hayata geçirilememiş Şam Protokolüne göre isyan ettirilmesi düşünülen “milliyetçi” Arap askerleri savaş sonuna kadar Cemal Paşa ile birlikte İngilizlere karşı savaşmışlardır[xxviii]. Şerif Hüseyin’in hareketinin Arapları temsil etmediğine dair ikinci bir misal de Sati el-Husri’nin bahsettiği üzere Mısır’daki Osmanlı yanlısı hareketlerdir. El-Husri’ye göre Mısırlılar kendilerini Arap bile görmüyorlardı[xxix]. Ayrıca Mısır’da yayınlanan el-Ehram gazetesinde isyan hakkında çıkan haber de düşmancaydı. Gazete, Şerif Hüseyin isyanın milliyetçi bir hareket olup olmadığı sorusundan hareketle “hayır” cevabını verir. Çünkü “Türk halkı, egemenliği altında bulunan diğer halkların doğuştan sahip oldukları hakları ellerinden almamıştı.”[xxx].

Arap milliyetçiliği’nin başlangıcı ve gelişimi hakkında yapılan son çalışmalar, bu hareketin toplumsal desteğinin tespiti hususunda önemli bilgiler içermektedir. Dawn’ın tesbitine göre 1914 Ekim’ine kadar Doğu Arap vilayetlerinde, Arap Milliyetçiliği’nin açık savunucusu ve Arap milliyetçisi cemaatlerin  üyesi olanların adedi sadece 126 dır. Bu o dönemde Suriye’de her 100.000 kişiye 3.5 Arap milliyetçisi, Filistin’de 3.1, Lübnan’da ise 2.4 Arap milliyetçisi düştüğünü göstermektedir[xxxi]. Daha sonraki bir çalışmada Tauber bu sayıyı 180 olarak belirlemektedir[xxxii]. Bu rakamlar Osmanlı Devleti’nde Arapçı düşüncelerin yaygınlaştığını düşünmemiz için oldukça yetersiz bir orandır. Dahası bunların bağımsızlık talep edip etmedikleri belli değildir. Ayrıca Efraim ve İnari Karsh’ın çalışmaları o dönemin Suriye, Lübnan ve Irak’ında bölgesel otonomi talep edenlerin varlığını ortaya çıkarır[xxxiii]

Birinci Dünya Savaşı sırasında Arap vilayetlerinde ve özellikle  Suriye'de meydana gelen olayların temelinde İttihat ve Terakki yönetimi ile Adem-i Merkeziyet talebiyle vilayetlerde reform taleb eden Araplar arasında çıkan çatışmanın büyük tesiri vardır. Arapların büyük çoğunluğu savaşın sonuna kadar devlete sadık kalmışlar, hatta savaş bittikten sonra da Türk yönetimi ile manda idaresine karşı mücadele etmek için işbirliği içinde olmuşlardır. Şerif Hüseyin isyanı da Arapçı ve Araplar temsil eden bir isyan olmaktan çok uzaktır. Ingiliz askerleri ve birkaç bedevi kabilenin yardımıyla ortaya çıkmış ve ingiliz ordusuyla birlikte Şam'a girmiş bir harekettir.

KATEGORİDEKİ DİĞER BAŞLIKLAR